Vaðfuglar víkja fyrir spörfuglum vegna minnkandi sauðfjárbeitar

Runnagróður á láglendi á Suðurlandi er víða í hraðri framvindu og er nátengdur minnkandi sauðfjárbeit þar. Hefur þessi þróun mikil áhrif á fuglasamfélög á ákveðnum svæðum, þar sem vaðfuglar munu víkja fyrir spörfuglum. 

Niðurstöður í meistararitgerð Sigurðar Björns Alfreðssonar í líffræði, sem unnin var við Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Suðurlandi og gefin út í september á síðasta ári, leiða þessa stöðu í ljós. Þar er fjallað um tengsl runnagróðurs og búfjárbeitar á búsvæði fugla á láglendi Suðurlands. 

Rannsóknin var gerð á láglendi Suðurlands sumrin 2017 til 2018. Fuglar voru taldir á stykkjum með runnagróðri og á nærliggjandi stykkjum án runna, til samanburðar. Á runnastykkjum var stærð runna ákvörðuð og þéttleiki þeirra. 

Runnasvæði og samanburðarsvæði án runnagróðurs.  Myndir / Sigurður Björn

Bændur spurðir um beitarmynstur

Bændur voru heimsóttir og spurðir um ríkjandi beitarmynstur á stykkjunum síðustu tíu árin til að tengja mætti framvindu runnagróðurs við beitarmynstur. Sumarið 2018 var rannsókn frá árinu 2001 endurtekin til að meta hversu mikið runnagróður hefur aukist á þessu tímabili. Tíðni bletta með birki-/fjalldraparunnum hafði aukist um 95,7 prósent milli 2001 og 2018 og tíðni stykkja með áberandi víðirunnum hafði aukist um 51,5 prósent. 

Könnun meðal landeigenda sýndi að runnar höfðu einkum vaxið upp á stykkjum sem voru alveg friðuð eða friðuð fyrir sauðfjárbeit. Hrossabeit kom ekki í veg fyrir framvindu runna. Sigurður Björn segir að plöntuval sé mjög mismunandi á milli grasbíta, hrossin virðast síður sækja í runnagróður en sauðfé. „Plöntur þola beit misvel og liggur aðalmunurinn í byggingu plantnanna, sérstaklega í því hvar vaxtarbroddurinn er staðsettur. Tré, runnar og blómplöntur eru viðkvæm fyrir beit því vaxtarbroddurinn er efst á stönglinum eða á greinaendum – og sauðféð bítur hann af.“

Hefur áhrif á verndarstöðu vaðfuglastofna

Fuglategundir sem voru í lægri þéttleika á runnastykkjum voru vaðfuglarnir tjaldur, heiðlóa, spói og stelkur. Tegundir sem voru í hærri þéttleika á runnastykkjum voru hrossagaukur – sem reyndar er vaðfugl – skógarþröstur og þúfutittlingur. Jaðrakan, lóuþræl og heiðlóu fækkaði innan runnastykkja eftir því sem runnar voru stærri. Sigurður Björn segir að breytingarnar muni líklega hafa mikil áhrif á alþjóðlega verndarstöðu nokkurra vaðfuglastofna. „Vaðfuglar eins og heiðlóa og spói hafa verið ríkjandi tegundir á Íslandi um aldir og stór hluti heimsstofns þessara tegunda verpur hér. Þessum tegundum er að fækka mikið um allan heim vegna þess að gengið er á búsvæði þeirra. Spörfuglarnir standa að jafnaði betur á alþjóðlega vísu. Þessar rannsóknir benda til að við séum að hnikast í sömu átt og aðrir, að við séum að tapa vaðfuglum og fá spörfugla í staðinn. Skógarþresti fjölgar til að mynda mikið þegar runnar vaxa upp. Spörfuglar kjósa almennt frekar vel gróin búsvæði því þeir fela hreiður og unga í gróðri og eru aðlagaðir líkamlega að slíkum búsvæðum,“ segir Sigurður Björn.

Margþættar ástæður

Sigurður Björn Alfreðsson.

Sigurður Björn segir að ástæðurnar fyrir því að vaðfuglarnir hrekist af þessum runnasvæðum geti verið margþættar. „Til dæmis er líklegt að þessir langlífu fuglar kjósi búsvæði með góðri yfirsýn til að sporna við afránshættu og auka lífslíkur sínar og afkvæma sinna. Vatn er einnig gríðarlega mikilvægt í umhverfi margra þessara vaðfugla (tjarnir, pollar), en runnagróður og trjátegundir draga í sig mikið vatn og þurrka þessi búsvæði,“ segir Sigurður Björn og bætir við að þessi þróun eigi sér stað um allt Suðurland. Líklega sé þó aukning á útbreiðslu birkis meiri í uppsveitunum en víðis í lágsveitunum. 

Hann bendir á að ef bændur vilji vernda vaðfuglana, sem hafa einkennt Ísland um aldir, virðist sem hófleg sauðfjárbeit – sem dugi til að halda niðri kjarri – sé heppileg. „Vaðfuglar sækja líka mikið í votlendi og það er hægt að gera miklu meira í því að vernda það.

Á Íslandi hafa búsvæði fugla breyst mikið frá landnámi, meðal annars vegna mikillar sauðfjárbeitar. Stór svæði með lágvöxnum gróðri urðu til sem eru mjög ákjósanleg varpsvæði vaðfugla. Líklega eru þessar breytingar á gróðurfari landsins ein aðalástæða þess að Íslendingar eru nú með stóra vaðfuglastofna. Sjálfbær landnotkun sem fellur að umhverfismarkmiðum er ákjósanleg, en það er áskorun að skilgreina slíkt fyrirkomulag.

Ég hef ekki gert viðhorfskönnun hjá bændum, en í nýlegri rannsókn, sem fjallar um landbúnað og fuglalíf, virðast bændur líklegir til að auka flatarmál landbúnaðarlands á komandi árum.“

Kemur vonandi að gagni við stefnumótun

Rannsóknir Sigurðar Björns voru unnar við Rannsóknasetur Háskóla Íslands á Suðurlandi sem fyrr segir, en þar hafa tengsl landnotkunar og náttúrufars verið könnuð í fjölbreyttum rannsóknum síðustu ár. „Niðurstöðunum verður miðlað áfram í ýmiss konar nefndarstarfi og með kynningum í ræðu og riti og vonandi koma þær að gagni við stefnumótun. En það veltur auðvitað á vilja stjórnvalda og landeigenda,“ segir hann, spurður um hvað verði síðan um þetta starf hans.