Auka þarf eftirlit með ferskum matvælum

Þórólfur Guðnason tók við embætti sóttvarnalæknis fyrir tæpu ári síðan. Hann er sérfræðingur í barnalækningum og smitsjúkdómum barna en lauk doktorsnámi í lýðheilsuvísindum við Háskóla Íslands árið 2013. Það vakti athygli á dögunum þegar sóttvarnalæknir sendi athugasemdir við þingsályktunartillögu er varðaði staðfestingu samnings Íslands og Evrópusambandsins um innflutning á landbúnaðarvörum. Bændablaðið birti frétt í síðasta tölublaði, sem var endursögn á umsögn Þórólfs, um málið með fyrirsögninni „Sóttvarnalæknir vill takmarka innflutning á búvörum“.

 

Þórólfur Guðnason sá ástæðu til þess að árétta í frétt á vef Landlæknisembættisins í kjölfarið að athugasemdir hans lýstu á engan hátt almennum vilja sóttvarnalæknis til að takmarka innflutning á búvörum. Að sögn Þórólfs beindust athugasemdir sóttvarnalæknis við þingsályktunartillöguna að því að í henni væru engin ákvæði sem gætu takmarkað innflutning ef sýnt þætti að matvælin gætu verið ógn við almennt heilbrigði hér á landi. Í athugasemdum vakti sóttvarnalæknir athygli á því að aukinn innflutningur á ferskum landbúnaðarvörum hingað til lands gæti haft í för með sér ákveðin heilbrigðisvandamál sem íslensk yfirvöld þyrftu að vera meðvituð um og tilbúin að bregðast við.

 

Bændablaðið ræddi við Þórólf um starfsemi embættis sóttvarnalæknis og afstöðu hans til innflutnings á búvörum hingað til lands.

 

Hlutverk sóttvarnalæknis er mjög skýrt og er það afmarkað innan lagaramma í svokölluðum sóttvarnalögum frá árinu 1997. „Hlutverk og verksvið sóttvarnalæknis er í megindráttum þrenns konar. Í fyrsta lagi eftirlit, t.d. með sýkingum, smitsjúkdómum, ýmsum eiturefnum og geislavirkum efnum sem geta verið ógn við almannaheill og óvæntum atburðum. Í öðru lagi þarf að leggja mat á þessa atburði og veita upplýsingar um þá á innlendum og erlendum vettvangi og í þriðja lagi að bregðast við,“ segir Þórólfur. 

 

Fylgist með smitsjúkdómum

 

Sóttvarnalæknir þarf að fylgjast með ákveðnum smitsjúkdómum og tíðni þeirra. Upplýsingarnar fær hann frá heilbrigðiskerfinu; frá rannsóknastofum og frá læknum. Þegar upplýsingarnar liggja fyrir þarf að vinna úr þeim og bregðast við. 

 

„Við erum með ákveðið viðbragðskerfi með heilsugæslunni, svokallaða umdæmis- og svæðislækna sóttvarna sem skilgreindir eru í reglugerð. Þetta eru yfirlæknar heilsugæslunnar úti um allt land sem við erum í beinu sambandi við. Þeir eru síðan í samskiptum við sitt heilbrigðisstarfsfólk á heilsugæslustöðvunum. Þannig er kerfið uppbyggt. Við erum líka í miklum samskiptum við Almannavarnir. Þar erum við ábyrg með Almannavörnum að búa til ýmsar viðbragðsáætlanir um heilsufarsógnir sem koma upp. Við höfum verið að búa til viðbragðsáætlanir, t.d. um heimsfaraldur inflúensu sem við nýttum okkur árið 2009 þegar síðasti heimsfaraldur skall á. Nýlega erum við búin að uppfæra þessa áætlun. Við höfum líka búið til viðbragðsáætlun um atburði sem geta gerst í flugi og á Keflavíkurflugvelli. Núna erum við að útbúa áætlanir um óvæntar uppákomur í skipum og höfnum. Það er mjög viðamikið og fjölmargir aðilar sem koma að þessum verkefnum með okkur.“ 

 

Skuldbindandi alþjóðasamningar

 

Ísland er bundið af alþjóðasamningum, bæði við Alþjóða­heilbrigðismálastofnunina, ESB og vegna EES- og Efta-samninga. Þórólfur segir að sóttvarnalæknir sé tengiliður þessara stofnana hér á landi. „Við þurfum að miðla ýmsum faraldsfræðilegum gögnum til Evrópusambandsins, til Sóttvarnastofnunar Evrópu og til Alþjóðaheilbrigðis­mála­stofnunar­innar. Við þurfum að taka upp ýmiskonar regluverk, t.d. er svokölluð alþjóðaheilbrigðisreglugerð sem sett var á laggirnar 2005 og samþykkt hér árið 2007. Það er skuldbindandi alþjóðasamningur um það að við þurfum að gera ákveðna hluti og vera í stakk búin að fást við ákveðin mál hér innanlands, s.s. ógnir sem að koma erlendis frá og eins ógnir sem geta borist frá okkur til annarra landa. Það gildir þá um smitsjúkdóma, geislavirk efni og eiturefni og óvænta atburði. Þetta er gríðarlega umfangsmikið verk sem sóttvarnalækni ber að inna af hendi,“ segir Þórólfur. 

 

Aðspurður um samanburð starfseminnar hér á landi við nágrannaþjóðirnar segir Þórólfur erfitt að leggja mat á hann. „Við erum eins og allir aðrir, kvörtum yfir því að vanta fleira fólk til að geta sinnt öllu sem við eigum að gera. Þess vegna þurfum við að forgangsraða. Ég held að við séum að gera ágætis hluti, suma hverja með miklu minni mannafla og aðföngum en nágrannaþjóðir okkar. Það er ekki mikið upp á okkur að klaga þó að sjálfsögðu getum við gert talsvert betur. 

 

Á síðustu árum hafa verið innleiddar ýmsar reglugerðir sem gera meiri kröfur til okkar en áður. Það kemur í gegnum EES- og Efta-samstarfið þar sem við tökum upp regluverk frá ESB. Okkur hefur gengið misvel að innleiða reglugerðir sem við höfum átt að gera. Eflaust eru ýmsar skýringar á því en ég held að menn séu að reyna eins og þeir geta,“ segir Þórólfur.

 

Fylgist með sýklalyfjaónæmi og sýklalyfjanotkun

 

Sóttvarnalæknir er ábyrgur fyrir því að fylgjast með sýklalyfjaónæmi og sýklalyfjanotkun hér á Íslandi. „Við gefum út árlega skýrslu um notkun og ónæmi í samvinnu við Matvælastofnun. Sú skýrsla tekur bæði til sýklalyfjanotkunar í mönnum og dýrum og ónæmra baktería. Það er reynt eftir megni að hafa sameiginlega nálgun á sýklalyfjaónæmi og ýmsar sýkingar sem smitast frá dýrum í menn. Þannig höfum við góða samvinnu við aðila eins og Matvælastofnun um þau atriði,“ segir Þórólfur. 

 

Umsögn um tollasamning við ESB

 

Í síðasta Bændablaði var sagt frá umsögn sóttvarnalæknis um tollasamning Íslands og Evrópusambandsins þar sem meðal annars kveður á um innflutning á ferskum landbúnaðarvörum. Þórólfur Guðnason sóttvarnalæknir gerði í kjölfarið athugasemd á vef Landlæknisembættisins þar sem hann sagði titil fréttarinnar „í besta falli villandi“ en fyrirsögnin var „Sóttvarnalæknir vill takmarka innflutning á búvörum“.

 

Getur þú útskýrt með þínum orðum hvað var rangt við fyrirsögn blaðsins?

„Titill fréttarinnar var að mínu mati í engu samræmi við innihald hennar. Þegar maður las fréttina betur sá maður að það var ekki samræmi þarna á milli. Fyrst þegar ég las þessa frétt skildi ég þetta þannig að menn væru að segja sem svo að sóttvarnalæknir vildi hreinlega takmarka innflutning á búvörum. Ég fékk reyndar viðbrögð við fréttinni frá mörgum aðilum um það hvort sóttvarnalæknir ætlaði að fara inn á nýjan „vígvöll“ um það að vilja takmarka innflutning. Það var greinilegt að menn lásu kannski ekki innihald fréttarinnar. Ég sá mér því ekki annað fært en að gera athugasemdir við þetta,“ segir Þórólfur.

 

Ekki gætt að heilbrigðisþættinum

 

Þórólfur segir sóttvarnalækni ekki blanda sér í það hvort eigi að takmarka almennt innflutning á búvörum. Hann hafi hins vegar tekið eftir því að í þingsályktunartillögunni um staðfestingu á samningi um innflutning á landbúnaðarvörum, samningi á milli ESB og Íslands, þá hafi nær eingöngu verið fjallað um tollafslátt og kvóta en heilbrigðisþátturinn skilinn út undan. „Mér finnst í ljósi þessarar umræðu sem hefur verið undanfarið og farið vaxandi um hollustu og útbreiðslu á sýklum og sýklalyfja­ónæmi að taka þurfi tillit til fleiri þátta. Ef það kemur í ljós að matvæli sem verið er að flytja hingað til lands geti verið heilsuspillandi þá þarf að hafa möguleika til að stoppa slíkan innflutning. Það var það sem ég var að fara með í athugasemdum við þingsályktunartillögunni en ekki almennt að það ætti að takmarka innflutning á búvörum,“ segir Þórólfur.

 

Hörð umræða og menn ekki á sömu skoðun

 

Þórólfur segist hafa viljað hafa fyrirsögn fréttarinnar öðruvísi, til dæmis á þá leið að „Sóttvarnalæknir vill taka tillit til heilsufarssjónarmiða vegna innflutnings á búvörum“. „Ég hefði kosið það því þetta hefur verið hitamál, bæði meðal lækna og annarra heilbrigðisstarfsmanna, umræðan um þá ógn sem getur stafað af innflutningi á búvörum. Þar skiptast menn í nokkra flokka og þetta er svolítið hörð umræða. Ég vildi á engan hátt láta draga mig inn í þá umræðu nema hafandi fagleg sjónarmið að leiðarljósi.“

 

Er hægt að meta raunverulega áhættu þess að flytja inn hrátt kjöt hingað til lands? Í hverju felst hún að þínu mati? 

„Mín faglega nálgun sem ég hef reynt að hafa í þessu er fyrst og fremst tvö atriði. Í fyrsta lagi erum við að tala um hættuna á sýkingum, ekkert endilega af völdum ónæmra baktería heldur baktería sem geta borist með matvælum. Í öðru lagi er hætta á því að við getum verið að horfa á dreifingu á ónæmum bakteríum. Mikið hefur verið rætt um hættuna af sýklalyfjaónæmi og að það sé vaxandi vandamál. Menn leggja áherslu á að það sé mikil heilbrigðisógn og muni verða það á næstu árum. Þá þurfum við í fyrsta lagi að þekkja tíðni á matarsýkingum á Íslandi, hvaðan koma þær, eru þetta innlendar sýkingar eða erlendar? Erlendar sýkingar eru þá með fólki sem hefur verið erlendis og borið bakteríurnar hingað til lands. Svo þurfum við að bera þessar sýkingar saman við tíðnina í nálægum löndum og bera saman við ónæmismynstrið þar. 

 

Varðandi hættuna við innflutning á hráu kjöti þá þarf að fylgjast betur með sýklum í matvörum hér á landi, bæði innfluttu kjöti og innlendri framleiðslu,“ segir Þórólfur.

 

Tíðni sýkinga lág á Íslandi

 

Það hefur komið í ljós að tíðni matarsýkinga hefur verið lægri á Íslandi en í nálægum löndum og telur Þórólfur margar skýringar á því. „Ég held að það sé gott eftirlit í framleiðslubúum hér. Það var gert átak eftir mikinn faraldur af kampýlóbakter í kringum aldamótin og þá fóru menn út í það að auka eftirlit og frysta kjöt sem drepur mikið af kampýlóbakter. Síðan hefur tíðnin verið tiltölulega lág hér á Íslandi og eftir því hefur verið tekið. Meðal annars hafa erlendar eftirlitsstofnanir komið hingað til lands til þess að kanna hvers vegna við erum með svona lága tíðni af þessum sýkingum.“ 

 

Þegar tilkynningar berast um sýkingar hjá mönnum, matarsýkingar, salmonella eða kampýlóbakter, þá er reynt að grafast fyrir um það hvort um sé að ræða innlent eða erlent smit. „Það er greinilegt að í erlendu smiti er meira sýklalyfjaónæmi en í innlendum sýkingum. Það kom skýrsla út nýlega á vegum Sóttvarnastofnunar Evrópu þar sem kom í ljós að sýklalyfjamengun í matvælum er mjög breytileg innan Evrópu, bæði milli þjóða og innan svæða einstakra landa. Menn hafa sagt sem svo að ef það ætti að auka hér innflutning á matvælum, sérstaklega á fugla- og svínakjöti, þá munum við auka tíðni á svona sýkingum hér á Íslandi og breyta landslaginu töluvert mikið, bæði hvað varðar tíðni á sýkingum og dreifingu á ónæmum sýklum. Þetta hafa menn ályktað, t.d. eins og Karl G. Kristinsson, sem þið hafið greint frá í Bændablaðinu.“ 

 

Vitum of lítið um smituð matvæli

 

Þórólfur segir að menn viti hreinlega ekki hvernig þessum málum er háttað í ferskum matvælum hér á Íslandi, hvorki í innlendri framleiðslu eða í innfluttu kjöti. „Við höfum ekki innleitt að fullu tilskipun ESB nr. 652 frá 2013 þar sem kveðið er á um skyldu til þess að rækta sýni á kerfisbundinn hátt í smásölunni. Þessi reglugerð hefur ekki verið innleidd hér að fullu eftir því sem ég best veit. Við vitum því ekki hvernig staðan er. Ef að menn hefðu upplýsingar um þetta og það kæmi í ljós að erlendar ferskar kjötvörur væru mengaðar og væru með þessar ónæmu bakteríur þá værum við bara með spilin á borðinu. Það er það sem ég er að benda á með athugasemdum mínum við þessa samninga við ESB. Þá þyrftum við að geta gripið til einhverra aðgerða og sagst ekki vilja svona kjöt hér inn í landið. Ég vil nálgast þetta þannig að auka eftirlit með ferskum matvælum, bæði innlendum og erlendum, sem eru að fara til neytenda. Þá getum við séð þetta betur og gripið til markvissari aðgerða,“ segir Þórólfur.

 

Höfum heilbrigðissjónarmið að leiðarljósi

 

Sóttvarnalæknir segir að ástæðan fyrir því að við séum ekki komin lengra í eftirlitinu sé mögulega fjárhagslegs eðlis, það sé dýrt í framkvæmd. „Það eru mörg lönd sem hafa gengið lengra í eftirlitinu en tilskipunin kveður á um. Fyrirhugað er að kanna betur hér á landi að innleiða ofangreinda tilskipun ESB um eftirlit á ferskum matvælum í smásölunni með þessi heilbrigðissjónarmið að leiðarljósi sem ég tel vera aðalatriðið. 

 

Það má ekki gleyma því að þegar verið er að tala um sýkingar og ónæmar bakteríur þá hafa menn svolitla tilhneigingu að detta í einn þáttinn og einblína á hann. Ef horft er á þetta heildrænt og spurt hvað stýri útbreiðslu ónæmra baktería þá eru það fjölmargir þættir, bæði þekktir og óþekktir. Það er erfitt að taka einn þátt út. Ég bendi bara á að við erum að tala um útbreiðslu á ónæmi, þáttum eins og sýklalyfjanotkun í dýrum og fólki, það hefur verið mikið rætt um að mikil sýklalyfjanotkun stuðli að dreifingu baktería. Það er bara hluti af skýringunni. Heilbrigðiskerfið hér er að reyna að taka á því og það er mikil vinna í gangi að reyna að efla skynsamlega notkun sýklalyfja. Ég vil helst ekki tala um „ofnotkun“ sýklalyfja því að það þarf að nota sýklalyf, bara á skynsaman hátt. Það er eitt af ábyrgðarhlutverkum sóttvarnalæknis að reyna að stuðla að skynsamlegri notkun sýklalyfja og að því hefur verið unnið í samvinnu við heilsugæsluna og aðra aðila. Við erum líka að tala um sýklalyfjanotkun í dýrum. Sýklalyfjablöndun í fóður er bönnuð hér og notkun sýklalyfja í dýrum er sú minnsta sem þekkist. Við erum að standa okkur vel þar.“ 

 

Ferðamenn bera milljónir og trilljónir baktería til landsins

 

Þórólfur segir að ekki megi gleyma því í umræðunni um bakteríur og dreifingu sýkla að benda á ferðamannafjöldann. „Ferðamenn koma með milljónir og trilljónir af bakteríum bæði í sér og á. Það er mjög áhrifarík leið til að dreifa sýklum og við getum ekkert gert í því. Það er klárt mál að rannsóknir hafa sýnt að ferðamenn, t.d. eins og við, þegar við förum til Asíu þar sem ónæmi er hátt eru mjög miklar líkur á að við séum með ónæmar bakteríur í líkamanum þegar við komum heim. Þær geta enst í einhverjar vikur eða mánuði og fjara síðan út. Við megum ekki gleyma að þetta er þáttur sem skiptir máli og því er mikilvægt að líta á málin heildrænt.“ 

 

Brýnt að bæta hreinlætisaðstöðu fyrir ferðamenn

 

Ýmislegt er gert til að varna því að ferðamenn beri með sér hættulegar sýkingar til landsins. „Ef að ferðamaður er lagður inn á spítala hér á landi þá eru ákveðnar reglur í gangi. Þeir eru t.d. skimaðir til að kanna hvort þeir séu með ónæmar bakteríur og gripið til aðgerða ef svo er. Á sýklafræðideildinni eru nú komnar aðferðir og tækjabúnaður sem hafa hraðað greiningu í þessum efnum. Annað sem við getum gert er að bæta hreinlætisaðstöðu fyrir ferðamenn. Það er mjög brýnt atriði. Það þarf góða hreinlætisaðstöðu fyrir ferðamenn á öllum stöðum á landinu þannig að fólk þurfi ekki að búa við einhverjar frumstæðar aðstæður til að skila af sér úrgangi. Úti á víðavangi eða hvar sem er eru alveg eins líkur á að ónæmar bakteríur skili sér inn í neysluvatn og á ýmsa staði. Þetta eru hlutir sem við þurfum að huga vel að. Vandamálið er stórt og fjölþætt ef ná á tökum á því,“ segir Þórólfur. 

 

Matvælaöryggi og togstreitan milli heilbrigðisreglna og viðskiptafrelsis

 

Umræðan um matvælaöryggi hefur aukist á síðustu árum. Það er annar jarðvegur fyrir hana núna en bara fyrir 10 árum síðan. Þórólfur tekur undir þetta. „Það er háværari umræða um þessi mál, bæði í alþjóðasamfélaginu og heilbrigðisstofnanir leggja mikla áherslu á matvælaöryggi. Norræna ráðherranefndin hefur ályktað um þessi mál og skrifað undir samkomulag sem íslenski heilbrigðisráðherrann gerði líka. Menn eru að vakna til vitundar um mikilvægi þessa málaflokks. Ég tala nú ekki um ef að þetta snertir hagsmuni einhverra og peninga, þá eru fleiri sem að vakna.“ 

 

En hvar á að draga mörkin þegar kemur að því að vernda lýðheilsu og matvælaöryggi? Skyldi sóttvarnalæknir finna fyrir togstreitu á milli heilbrigðisreglna og viðskiptafrelsis í sínum störfum?

„Já, þetta er alveg klassískt dæmi sem snertir ekki eingöngu matvæli. Nú er t.d. umræða um heilbrigðiskerfið, byggingu nýs sjúkrahúss og hver megi gera hvað. Á að hefta frjálst framtak eða eiga framkvæmdir að lúta heildarhagsmunum eða einhverri sýn og svo framvegis? Eða eiga menn að geta gert það sem þeir vilja? Það er erfitt að hafa eina fastmótaða skoðun í þessum efnum.“ 

 

Sterkt eftirlit og úrræði nauðsynleg

 

„Varðandi innflutning á matvælum bendi ég á það að við Íslendingar ferðumst alveg gríðarlega mikið erlendis. Við borðum þann mat sem er þar á boðstólum, hvort sem hann er hálfhrár, soðinn eða ekki. Þá spyr ég, vitandi það að menn koma heim með þessar bakteríur, eigum við að fara út í það að banna Íslendingum að borða matvæli erlendis og eiga þeir að fara með matvæli með sér? Þetta er flókin umræða og mér finnst þetta vera angi af því sama. Menn geta hártogað þetta endalaust og aldrei komist að neinni niðurstöðu. Mér sýnist að við komumst illa undan alþjóðasamningum og frjálsu flæði en menn þurfa að hafa eftirlitið í lagi. Á það þarf að leggja áherslu. Hvað matvælin áhrærir þá tel ég að sterkt og gott eftirlit hér geti hjálpað upp á þetta. Ég vil síðan að menn horfi á þetta til enda. Það þýðir ekkert að hafa eftirlit ef menn eru svo ekki með úrræði. Þá verður að hafa úrræði sem búið er að semja um og einhver lög og reglur gilda um. Ég vil hafa gott og öflugt eftirlit og úrræði til að bregðast við,“ segir Þórólfur og bætir við:

 „Ég held að menn þurfi að líta kerfisbundið á alla áhættuþætti og spyrja hvernig sýklar geti dreifst hingað, hvað sé hægt að gera til að fylgjast með því og hvernig á að koma í veg fyrir það. Það er bara ákveðin vinna. Í staðinn fyrir það að menn séu að grafa sig í einhverjar skotgrafir eins og okkur Íslendingum er svolítið tamt.“

 

Innviðirnir eru í lagi

 

Útbreiðsla skæðra sjúkdóma, baktería og veirusýkinga er mörgum áhyggjuefni. Umræða um inflúensu skýtur reglulega upp kollinum og eðlilegt að spurt sé hvernig við Íslendingar erum undirbúnir til að mæta óvæntum áföllum. Þórólfur segir að hvað okkur mennina áhrærir séum við nokkuð vel í stakk búin til þess. „Við erum með ákveðið kerfi sem virkar og ver okkur gagnvart ýmsum tegundum af ógnum. Það er tilkynningaskylda hjá heilbrigðisstarfsmönnum, læknum, hjá heilbrigðisfulltrúum ef það greinast óvæntir sjúkdómar eða hætta kemur upp. Við erum í mjög góðu sambandi við stofnanir erlendis sem fylgjast grannt með smitsjúkdómum um allan heim og erum með góðar viðbragðsáætlanir, bæði gegn sjúkdómum og gagnvart ýmsum eiturefnum.  Þar höfum við ágæta reynslu frá því nýlega í eldgosinu í Holuhrauni. Við erum með birgðir af hlífðarbúnaði til að fást við alls kyns sýkingar, erum með viðbragðslager af vökvum fyrir mannfólk, erum með lager af ákveðnum skilgreindum lyfjum til að bregðast við ef eitthvað gerist sem takmarkar það að við getum fengið lyf erlendis frá. Svo má ekki gleyma því að við erum með gott heilbrigðiskerfi þrátt fyrir neikvæða umræðu í seinni tíð. Ég tel að við séum með innviði í lagi og erum ágætlega í stakk búin til að fást við þekktar og óþekktar ógnir,“ segir Þórólfur Guðnason sóttvarnalæknir. 

 

Erlent fuglakjöt. „Ef það kemur í ljós að matvæli sem verið er að flytja hingað til lands geti verið heilsuspillandi þá þarf að hafa möguleika til að stoppa slíkan innflutning,“ segir sóttvarnalæknir. 

 

 

• Að skipuleggja og samræma sóttvarnir og ónæmisaðgerðir um land allt, m.a. með útgáfu leiðbeininga um viðbrögð við farsóttum.
• Að halda smitsjúkdómaskrá til að fylgjast með útbreiðslu smitsjúkdóma með öflun nákvæmra upplýsinga um greiningu þeirra frá rannsóknastofum, sjúkrahúsum og læknum.
• Að halda skrá um notkun manna á sýklalyfjum sem valdið geta ónæmi sýkla gegn sýklalyfjum.
• Að koma upplýsingum um útbreiðslu smitsjúkdóma, innan lands sem utan, með reglubundnum hætti og eftir þörfum til lækna og annarra heilbrigðisstarfsmanna.
• Að vera læknum og öðrum, sem við sóttvarnir fást, til ráðgjafar.
• Að hafa umsjón með forvörnum gegn smitsjúkdómum, m.a. upplýsingum og fræðslu til almennings um þessi efni.