Þurfum að koma okkur upp hagkvæmri skógarauðlind

Höfundur: smh

Hafsteinn Hafliðason er mörgum garðeigendum og öðru áhugafólki um plöntur að góðu kunnur. Hann hefur á starfsferli sínum getið sér gott orð sem garðyrkjufræðingur og alþýðufræðari um ræktun plantna og umhirðu.

Fyrir fáeinum árum skrifaði hann lipra og lærða pistla í Bændablaðið um plöntur og oft með áhugaverðu þjóðfræðilegu ívafi út frá þeim.

Hann er að mestu sestur í helgan stein í Þingborg í Flóa og dundar sér þar við ýmsa dægradvöl; sýsl og tilraunir í eigin bakgarði, auk þess sem hann er nokkuð iðinn við að uppfræða alþýðuna á Facebook-síðunni Ræktaðu garðinn þinn.

Garðyrkja engin afgangsstærð í uppvextinum

„Ég er náttúrlega alinn upp við garðyrkju meira og minna,“ segir Hafsteinn um ræturnar að áhuga hans á plöntum. „Garðyrkja var engin afgangsstærð. Ég er fæddur á Ísafirði og alinn upp í Djúpinu, í Vigur, meðal annars hjá stjúpömmu minni, Björgu Björnsdóttur, sem var mikil ræktunarkona. Hún var á lífrænu línunni, vildi ekki nota tilbúinn áburð, en notaði kúamykjuna á rófurnar, sauðatað á kartöflurnar og hrossatað á rabarbarann – ef hrossin skildu eitthvað eftir í hesthúsunum. En þau voru nú oftast úti við.

Hún var vel lesin og verseruð í fræðunum, enda var systir hennar, Guðrún Björnsdóttir, menntaður garðyrkjufræðingur.

Svo varð pabbi auðvitað garðyrkjumaður frá Garðyrkjuskólanum, útskrifaður 1944. Hann var garðyrkjustjóri í Reykjavík í ein 30 ár. Ég var ekkert mikið að snuddast með með honum fyrr en ég var kominn yfir fermingu – enda tíðkuðust ekki þessar pabbahelgar þá.“

Almennilegt þjóðlíf þrífst bara í ræktuðu landi

„Ég var næmur ungur piltur með áhuga á mannkyninu. Það þrífst ekkert almennilegt þjóðlíf nema í ræktuðu landi þannig að ég var fljótur að tengja þar á milli. Annars konar þjóðlíf er bara villimennska, eða hjarðmennska eins og hefur reyndar tíðkast hér á Íslandi alla tíð.

Mér finnst miklu máli skipta að fólk stundi það að rækta gróður; hvort sem það er tré, gras eða matjurtir til dæmis. Það verður engin menning án ræktunar. Í okkar máli aðskiljum við reyndar ræktun og menningu, en í mörgum öðrum löndum er þetta bara eitt orð – kúltúr,“ segir Hafsteinn.

Lærði að sinna herragarði í Svíþjóð

Hafsteinn fór til Svíþjóðar til að læra garðyrkjufræðin. „Þar snerist námið um það að nemendurnir gætu sinnt herragarði í einu og öllu; hvort sem það var að skipuleggja garða, fella eða gróðursetja tré, fjölga trjám og sinna garðplöntum – hvort sem það voru skrautplöntur eða matjurtir. Svo þurfti maður að kunna allt um pottaplöntur og híbýlaprýði; geta gert blómaskreytingar og annað slíkt.

Ég kom svo heim og kláraði sveinsprófið – en það voru reyndar engar löggildingar þá. Ég starfaði stutt við garðyrkjuna eftir prófið en fór að vinna í gestamóttöku á hóteli í fjögur ár. Ég fór svo aftur til Svíþjóðar og starfaði síðan mikið í svokölluðum garðmiðstöðvum, bæði úti í Svíþjóð en einnig hér heima, eins og í Blómavali.“

Miðlun á garðyrkjufróðleik

Meðfram sölumennskunni og ráðgjöfinni miðlaði Hafsteinn garðyrkjuefni í gegnum ýmsa fjölmiðla. „Þegar ég hef fjallað um garðyrkju þá reyni ég að gera það á skemmtilegan hátt líka – og þannig að ég hafi gaman af því – fyrir utan að gera það skilmerkilega. Markmiðið er þá að reyna að koma öðrum á bragðið, enda hef ég lengst af verið tengdur sölumennsku á garðplöntum og upplýsingamiðlun. Þetta helst í hendur. Þú getur varla selt vöruna nema kúnninn þekki hana að einhverju leyti.

Í slíkum garðmiðstöðvum þurfa alltaf að vera starfsmenn sem kunna á vörurnar, sem geta leiðbeint um það hvað henti á hverjum stað og hvernig eigi að hirða um plönturnar. En mér þótti þetta alltaf mjög áhugavert starf því að starf sölumannsins felst ekki síst í því að lesa viðskiptavininn – og það eru þessi mannlegu nánu samskipti sem eru mjög gefandi. Í raun er þetta líka mjög skapandi vinna og ég hef sótt í slíka vinnu líka á öðrum sviðum.

Ég vann til að mynda að þáttagerð, bæði fyrir útvarp og sjónvarp, þar sem fjallað var um garðyrkju frá ýmsum hliðum. Þetta fjölmiðlabrölt byrjaði reyndar þannig að ég skrifaði pistla í Þjóðviljann, líklega í ein tvö ár. Þá bauðst mér að gera útvarpsþætti á Rás 2 sem ég vann við meira og minna í yfir tíu ár, samhliða garðyrkjuráðgjöf og sölu, örugglega til 1998. Í þeim voru meðal annars símatímar, þar sem fólki bauðst að hringja inn og viðra vandamál sín eða með fyrirspurnir til mín sem ég svaraði bara í beinni útsendingu. Þetta var auðvitað alveg nýtt en naut mikilla vinsælda.

Svo var það 1988 að Sveinn Einarsson, þáverandi dagskrárstjóri á RÚV, bað mig um að gera sjónvarpsþætti um garðyrkju. Ég gerði það fyrst í ein tvö sumur ásamt tökumanninum snjalla, Baldri Hrafnkeli Jónssyni. Hann var með kvikmyndatökuvélina en ég var í umfjölluninni, reyndi að vera frekar minna í mynd en segja meira frá því sem bar fyrir augu – auk þess að tala við garðyrkjufólkið auðvitað. Svo hélt ég áfram með smáþætti á Stöð 2, lítil innslög sem voru kostuð. Blómaval stóð að þessari þáttagerð.“

Sýslar við pistlaskrif og garðyrkjuráðgjöf

Hafsteinn fór svo út úr fjölmiðlabransanum og gerðist umhverfisstjóri í Snæfellsbæ, sem þá var nýstofnað sveitarfélag. „Þaðan fór ég á Selfoss í svipað starf. Selfyssingar vildu reyndar ekki hafa mig lengi í þessu starfi og fundu út að það væri of dýrt að hafa sérstakan garðyrkjustjóra á fullum launum fyrir bæjarfélagið. Bærinn lagði stöðuna niður og nú sér áhaldahúsið um þetta.

Það má segja að ég hafi síðan að mestu setið í helgum steini, en er þó að sýsla við eitt og annað og leika mér hér heima. Ég hef gaman af því að skrifa pistla ef ég er beðinn um það og ég hef gert dálítið af því – meðal annars fyrir Bændablaðið. Svo fylgist ég með garðyrkjuumræðu á vefnum – til dæmis á Facebook – og blanda mér þar í umræðuna og gef ráð. Ég er félagi í Facebook-síðunni Ræktaðu garðinn þinn þar sem fjölmargir skiptast á skoðunum um ýmis málefni og ég reyni að hjálpa til með ráðgjöf þar. Líka á síðunni Stofublóm inniblóm pottablóm. Á þessum síðum er töluverður hluti þjóðarinnar að leita sér aðstoðar, enda er þetta mjög sniðugur vettvangur fyrir skoðanaskipti og skilvirk leið til upplýsingaöflunar. Ef ég sé eitthvað í ummælum notenda sem þarf að athuga betur, þá gríp ég oft inn í og hef gaman af því að vera í sambandi við fólk. Oft er það þá fróðleikur sem ég er með á takteinum en stundum þarf ég að grúska eitthvað til að finna réttu svörin. Ég reyni að vanda mig við þetta. Maður fær nú svo sem ekkert mikil viðbrögð oftast nær, en það er gaman að sjá ef manni tekst að gleðja einhvern.“

Umræðan á Alþingi oft tómt rugl og þras

„Oftast fæ ég fyrirspurnir um ástand pottaplantna þegar þær eru nær dauðar; annaðhvort með ofvökvun eða með of mikilli áburðargjöf. Það hefur líka gerst að fólk hefur samband sem hefur keyrt með pálmana sína í janúar frá Keflavík til Reykjavíkur á opnum bíl í frosti. Því miður er það nú þannig að náttúrufræðikennslu – hvort sem það er almenn líffræði eða umhverfisfræði – er illa sinnt í grunnskólakerfinu. Í kennaranámi er mikið verið að fókusera á kenningar og hverjir hafi komið með þær og af hvaða tilefni. Það er minna hugað að hinum praktísku hliðum lífsins. Með öðrum orðum þá er í íslensku skólakerfi meira verið að hugsa um fenginn, hvers maður aflar, en um það hvernig skynsamlegast sé að afla hans. Það er meira þrasað en gert – og þetta nær alla leið upp á Alþingi. Þetta þras um skógrækt, landgræðslu og kolefnisjöfnun. Mikið af því sem kemur upp á yfirborð umræðunnar og inn á Alþingi er tómt rugl og þras. Það byggir ekki á raunverulegri þekkingu eða praktískri nálgun. Þetta virðist allt snúast um fjárveitingar og boðvald,“ segir Hafsteinn og er mikið niðri fyrir.

„Oftast fæ ég fyrirspurnir um ástand pottaplantna þegar þær eru nær dauðar; annaðhvort með ofvökvun eða með of mikilli áburðargjöf,“ segir Hafsteinn. Mynd / smh

Manneskjan er skógarvera

„Íslendingar eru svona berangursþjóð. Þeir eru alltaf að berjast skáhallt upp í vindinn, slagviðrið. Ef þeir komast í var við klett, þá er líðanin eins og þeim sé borgið, í stað þess að ganga um landið í skjólmiklum skógi,“ segir Hafsteinn og ekki laust við að yfirfærð merking liggi einnig á bakvið þessi bókstaflegu orð hans. En hvernig myndi hann vilja sjá landnýtinguna hér með tilliti til landgræðslu, skógræktar og ræktarlanda? „Það er eins og ráðamenn þjóðarinnar geri sér ekki grein fyrir því að landsmönnum fjölgar mjög hratt. Um næstu aldamót er líklegt að hér muni búa milljón manna þjóð. Á hverju á þessi milljón manna þjóð að lifa – á hverju á þjóðlífið að þrífast? Það gerist ekki með góðu móti nema með því að planta skógi. Fólk verður að geta átt skjól í skógi.

Manneskjan er skógarvera í þeim skilningi að maðurinn þróast úr því umhverfi að hafa skjól af skógi; á sléttunum með skóginn innan seilingar. Manninum líður vel í grænu umhverfi og helstu auðlindir okkar felast í náttúrunni sjálfri. Skógræktin gæti, þegar fram líða stundir, orðið mikilvæg auðlind fyrir okkur í framtíðinni – og atvinnuvegur. Við höfum tegundir, eins og sitkagreni, stafafuru og ösp, sem vaxa hratt og vel hér og í skjóli þeirra má rækta verðmætari viðartegundir fyrir mublusmíði til dæmis. Við þurfum ekki nema 50 ár til að koma okkur upp mjög hagkvæmri skógarauðlind. Við þurfum að taka þetta land til skógræktar sem vex hér upp sem kargamói og -þýfi, engum til gagns. Því landbúnaður byggist nú minna á útbeit.“

Kapítalistar kúga lýðinn

Hafsteinn telur að áhugi almennings á garðrækt sé aðeins að vaxa. „Það er góð þróun og skiptir sérstaklega miklu fyrir hugafarið. Það er öllu fólki hollt að hugsa um gróður. En sömuleiðis er þjóðinni hollt að geta ræktað allt sem hægt er að rækta hér á landi – og það er æskilegt að það sé stefnt að því. Veðurfarið býður að vísu ekki upp á mikla fjölbreytni í útirækt, en við búum við þær aðstæður að geta tæknilega ræktað miklu meira inni í gróðurhúsum – og í raun hvað sem er. Hins vegar búum við nú við þær markaðsaðstæður að það virðist vera hagkvæmara að flytja inn vörur um hálfan hnöttinn en að rækta þær hér. Það sýnir að það er eitthvað að í kerfinu. Hálfgildings þrælahald er víðs vegar í landbúnaði á svæðum sem íslensk framleiðsla þarf kannski að keppa við. Þetta er kerfi – heimsmarkaðurinn – sem kapítalistar hafa komið á til að kúga lýðinn. Í staðinn fáum við vörur sem eru meðhöndlaðar þannig með efnum, til dæmis vaxi, geislum og gasi, að líftími þeirra er margfaldur á við þær vörur sem ekki þarf að flytja um langan veg. Ég keypti tómata í verslun sem er mikið með innfluttar vörur; grænmeti og ávexti. Mér fannst líftíminn eitthvað grunsamlega langur og gerði því smá tilraun. Ég lét þá standa óhreyfða á stofuborðinu í sex vikur áður en fór að sjá á þeim. Ég fóðra fugla hér fyrir utan hjá mér. Svartþrösturinn minn sem er hér, hann lítur ekki við ávöxtum sem ekki eru lífrænir. Ég held að það segi sína sögu. Því miður er neytendum bara dálítið sama, svo fremi sem þeir fá sitt prins póló og kók – og hamborgara. Það er lítil meðvitund um þessi mál og fólk nennir hreinlega ekki að standa í einhverju svona veseni varðandi umhverfismál, framkomu við náttúruna eða virðingu gagnvart aðbúnaði verkafólks í öðrum löndum.

Við getum lært ýmislegt af Svíum; fólkinu sem ég lærði mína garðyrkju hjá. Þar er fyrirhyggjan í fyrirrúmi og umhyggja fyrir náunganum. Við sem þjóð verðum að rækta okkar garð og ætti þá að farnast vel í framtíðinni. Ég hef ekki áhyggjur af okkur ef við getum stillt saman strengi; plægt akurinn og sáð í hann, plantað trjám og stöðvað uppfok. Þá erum við í fínum málum.“