Órjúfanleg heild umhverfis, hollustu og gæða

Móður Jörð í Vallanesi á Fljótsdalshéraði var á dögunum veitt Fjöregg MNÍ (Matvæla- og næringarfræðingafélag Íslands) 2015, en verðlaunin eru veitt fyrir lofsvert framtak á matvæla- og næringarsviði.

 

Í umsögn dómnefndar segir meðal annars: „Móðir Jörð er tilnefnt fyrir að framleiða spennandi íslensk matvæli úr jurtaríkinu. Fyrirtækið byggir sína framleiðslu á sjálfbærni og lífrænt ræktuðu hráefni. Hjá fyrirtækinu er lögð mikil áhersla á að þróa afurðir úr nánasta umhverfi og hafa fjölmargar nýjungar komið frá Móður Jörð á síðustu árum.“

 

Blaðamaður heilsaði upp á þau Eygló Björk Ólafsdóttur og Eymund Magnússon, bændur og eigendur Móður Jarðar, þar sem þau voru á sínum stað á Jólamatarmarkaði Búrsins helgina 21.–22. nóvember.

Eymundur hóf búskap í Vallanesi með fyrri konu sinni, Kristbjörgu.  „Ég var nú ekki nema sex eða átta ára kúasmali hjá Sveinbjörgu, ömmu minni, í Flögu í Skriðdal þegar ég ákvað að verða bóndi. Það voru kýrnar og lóan, held ég, sem gáfu mér þennan innblástur. Eftir nám á Hvanneyri og vinnu við búskap í Noregi, Englandi og Svíþjóð lá leiðin í Egilsstaði með Kristbjörgu og eftir nokkra leit ákváðum við að hefja landnám í Vallanesi sem hafði verið í eyði hvað búskap varðar í 20 ár. Það kom aldrei annað til greina en Fljótsdalshérað. Kristbjörg hafði unnið á Heilsustofnun Náttúrulækningafélags Íslands í Hveragerði og kynntist þar lífrænni ræktun. Við ræktuðum lífrænt grænmeti til heimilis og þá varð ekki aftur snúið, eins og þeir þekkja sem smakkað hafa lífrænt ræktað grænmeti,“ segir Eymundur.

Eygló hefur verið áberandi í starfi Slow Food á Íslandi. Hún segir að hugsjónir Slow Food og lífrænnar ræktunar fari vel saman og þau tvinni þetta saman í sínum búskap. „Hugmyndafræðilega fara þessar tvær stefnur saman og Slow Food hefur alltaf verið málsvari lífrænnar ræktunar, þó að það sé víðtækara en svo og áherslan mest á nærumhverfið, upprunaleika og staðbundna matvælaframleiðslu,“ útskýrir Eygló. „Hreinleiki er eitt af einkunarorðum Slow Food, það er að maturinn sé laus við eiturefni svo sem skordýraeitur og að framleiðslan sé ekki mengandi fyrir umhverfið. Lífræn vottun gengur út á að framleiðsluaðferðirnar séu í takt við ákveðna staðla, en lætur liggja á milli hluta hvaðan aðföngin koma. Við höfum báðar þessar stefnur að leiðarljósi og enda er það væntanlega allra best fyrir jörðina okkar að matvæli eða aðföng séu lífræn og staðbundin.  Ég held að okkur gangi ágætlega að sameina þetta tvennt, okkur er mjög umhugað um að styðja við svæðisbundna þróun og vinna með aðilum í okkar nærumhverfi enda er mjög mikilvægt fyrir byggðaþróun að „micro hagkerfið“ virki og að fjármunir leki ekki út úr því að óþörfu. Þessar leiðir verða að geta farið saman.“

 

Árangursríkt að hafa einlægan áhuga á mat

 

„Ætli það sé ekki árangursríkara að hafa einlægan áhuga á mat, það er gaman þegar áhugamál og vinna tvinnast saman að mínu mati,“ segir Eygló þegar þau eru spurð hvort ekki sé nauðsynlegt að vera sælkeri þegar maður er metnaðarfullur smáframleiðandi matvæla. „Það er ekki alltaf fyrirséð hvaða vörur ná í gegn og því mikilvægt að maður hafi gaman af því að þróa eitthvað nýtt og skapa. Óhjákvæmilega fékk ég mitt mataruppeldi í gegnum viðskipti við Miðjarðarhafslönd þegar ég starfaði við innflutning á sínum tíma og síðar nokkurra ára búsetu á Ítalíu.  Ég hef eflaust tekið Ítali mér til fyrirmyndar og dáist að því hversu meðvitaðir þeir eru um gæði hráefnisins og taka mat alvarlega. Ég segi stundum í gríni að þeir „borði með eyrunum“, það eru öll skynfæri notuð til að njóta góðs matar þar. Í dag mótast eldhúsið af umhverfi okkar og því fjölbreytta úrvali af grænmeti og jurtum sem við ræktum og við erum á hverju ári að bæta við áhugaverðum tegundum. Ferskleikinn er líka í fyrirrúmi að sjálfsögðu.  Við notum ferðalög okkar auk þess til að fá innblástur, förum á sýningar og markaði og skoðum hvað aðrir eru að gera,“ segir Eygló.

 

„Það er mikil vinna að vera bóndi og matvælaframleiðandi en okkar gæðatími er þegar við borðum saman að loknum löngum vinnudegi,“ segir Eymundur. „Eygló er frábær kokkur og þótt við ætlum ekki að tala um vinnuna á kvöldin þá fer ekki hjá því að nýjar hugmyndir spretti fram við matarborðið.“

 

Að sögn Eymundar ætlaði hann í upphafi „bara“ að vera kúabóndi og framleiða mjólk og nautakjöt. „En eins og fyrr segir þá var Vallanes nánast óræktað og við það að rækta jörðina fann ég að akuryrkjan höfðaði mjög sterkt til mín og ég sé fátt fallegra en nýplægðan akur, svo skrýtið sem það er. Grænmetið kom því fljótlega mjög sterkt inn – og síðan kornið – og ég fann að ég hafði mikinn áhuga á að koma vörunum á markað undir eigin vörumerki og þá varð til vörumerkið Móðir Jörð. Bankabyggið kom til dæmis í verslanir 1987 og ég man að mönnum þótti skrýtið að finna kartöflur „brandaðar“ eða merktar framleiðandanum Móður Jörð,“ segir Eymundur um upphafsárin.

 

„Skógræktin er partur af þessum ræktunaráhuga en hún hófst hér 1989 og skjólbeltaræktun 1993. Áhrif skjólsins á ræktunarmöguleika eru mjög miklir og svo er skógurinn nú þegar að gefa okkur viðarkurl í göngustíga, byggingavið og við höfum selt jólatré í ein átta ár,“ bætir Eymundur við. 

 

„Við hættum því með kýrnar eftir tíu ár og nautakjötið fimm árum seinna og síðasta nautakjötsframleiðslan var reyndar lífrænt vottuð. Það voru miklar sveiflur í tekjum eftir árstíðum og þá kviknaði áhuginn á að framleiða tilbúnar vörur sem væru til allt árið en ekki bara stutt fram á vetur eins og grænmetið. Grænmetisbuffin byrjaði ég að framleiða 2004 með aðstoð Þórunnar, dóttur minnar, sem er listakokkur og myndlistarmaður og þá voru fyrir nuddolíurnar, bankabyggið og byggmjölið auk vaxandi úrvals af grænmeti. Síðan kom „góðærið“ með gegndarlausum innflutningi og það þurfti hrun til að landinn fengi aftur áhuga á innlendri framleiðslu. Við Eygló hófum sambúð í kjölfar hrunsins og hún með allan sinn áhuga á góðum mat var strax komin með hugmyndir að nýjum vörum. Ég held hreinlega að hún hafi verið að leita sér að lífrænum bónda til að koma hugmyndum sínum í framkvæmd,“ segir Eymundur.

„Samstarf okkar hefur borið ríkulegan ávöxt en fyrsta verkefnið okkar saman var sultað grænmeti, Rauðrófugló, sem kom á markaðinn 2009 og síðar Gulrófugló og Fennelgló en þeim er ætlað að vera meðlæti með íslenskum mat svo sem hangikjöti og villibráð,“ segir Eygló. 

 

„Hrökkvi kom árið 2010 og í uppskerubrestinum 2011 fórum við að þróa morgunverðarlínu með Morgungraut, Brauðblöndu og Lummur og vöfflur – en þessi lína af hálf-tilbúnum lausnum á að gera fólki auðveldara að koma íslensku heilkorni inn í mataræðið.  Morgunverður sem gestum er boðinn í Vallanesi grundvallast auk þess á vörunum okkar. Við vorum líka byrjuð að nýta ber og jurtir á þessum tíma og erum með sex mismunandi uppskriftir að sultum, þar hefur bæst við ný tegund árlega. Súrkál kom á markað 2013 og hefur þróast í að vera sex tegundir af sýrðu grænmeti.  Við höfum líka einbeitt okkur að því að vera með bygg í öllum útgáfum og komið með nýjar útgáfur sem hafa aukið notkunarmöguleikana. Byggflögurnar sem við komum með 2012 juku notkunarmöguleika byggsins þar sem þá var kominn valkostur við hafragrjón í grauta meðal annars – og Perlubyggið, nýjasta afsprengið í korninu, er að opna enn aðra vídd með sínum 15 mínútna suðutíma og léttu áferð. Við höfum ræktað heilhveiti síðan 2010 og árgangur 2014 var sérlega vel þroskaður og góður. Einnig höfum við síðastliðin fjögur ár verið að gera tilraunir með ræktun á repju og vinnslu repjuolíu. Ennþá er þetta í litlu magni og fer á valda veitingastaði sem nota olíuna sem ríkjandi bragð í ákveðna rétti. Það er alltaf eitthvað í pípunum en nú förum við okkur hægar og leggjum mesta áherslu á gæðin og að halda vel utan um það sem við erum að gera,“ segir Eygló.

 

Byggið mikilvægur grundvöllur starfseminnar

 

Eymundur segir byggið vera mjög mikilvægan grundvöll starfseminnar, þegar hann er beðinn um að nefna dæmi um vörur sem hafa gengið einkar vel. „Bankabyggið er sú vara sem hefur mestu dreifingu í verslunum á landsvísu – og er víða á matseðlum veitingahúsa. Perlubyggið, sem er af sama meiði en sérvalið og meira unnið, hefur fengið mjög góðar viðtökur. Við erum mjög sátt við viðtökurnar á vörunum almennt um þessar mundir, útlitsbreytingar sem við höfum gert á vörulínunni hafa heppnast vel og sýrða grænmetið nýtur mikilla vinsælda þegar fólk áttar sig á mikilvægi lifandi fæðu og heilbrigði þarmaflórunnar.“

 

Gæðavörur sem leggja eitthvað til hins íslenska eldhúss

 

Eygló samsinnir því að vörumerki þeirra hafi byggst upp hægt og bítandi. „Það má segja að þetta hafi verið sígandi lukka. Við höfum farið frekar rólega í sakirnar þó að listinn af vörum sé langur á tiltölulega stuttum tíma, þá höfum við gjarnan komið með eina vöru í hverri vörulínu í einu, séð hvernig hún fellur í kramið og svo bætt við tiltölulega hratt. Við erum auk þess mjög upptekin af því að vörurnar geti kallast íslenskar, þær verða að grundvallast á því sem við getum ræktað hér á landi og að þær leggi helst eitthvað til íslenska eldhússins. Svo verða gæðin líka að vera í lagi, það er mikið smakkað og leitað álits þar til varan er orðin eins og hún á að vera og við erum heppin að hafa góða kokka og matgæðinga í kringum okkur,“ segir hún. Eymundur bætir því við að það þurfi líka að taka tillit til vottunarmála. „Það er svo margt sem þarf að koma saman til að vara geti orðið til hjá okkur; til dæmis hvort hægt sé að útvega önnur innihaldsefni með lífrænni vottun og hvort það sé framkvæmanlegt út af kostnaði. En við höfum að leiðarljósi að ekki minna en 50 prósent vörunnar sé af okkar ökrum. Flestar vörurnar hafa mun hærra hlutfall og til dæmis Rauðrófubuffin næstum 100 prósent. Það eru bara kryddin sem eru aðfengin.“

 

Regluleg dreifing til Bretlands 

 

„Við erum með mjög fjölþætta starfsemi en við fókuserum á matvæli úr jurtaríkinu; korn og grænmeti. Það hefur sannast hið fornkveðna hjá okkur, að það er mikilvægt að hafa ekki öll eggin í sömu körfunni,“ segir Eygló um það hvernig það sé mögulegt að lifa af í lífrænt vottuðum búskap. Við störfum ekki í stýrðu umhverfi  hvað ræktunina varðar því við ræktum allt utandyra með tilheyrandi sveiflum, verandi svo norðarlega.  Það er því mjög mikilvægt að renna frekari stoðum undir reksturinn til að skapa reglubundna, heilsársstarfsemi til að geta boðið fólki föst störf og þar kemur aukin fullvinnsla sterk inn.  Þetta púslast mjög vel saman og ekkert eitt sem ber uppi reksturinn í sjálfu sér. Útflutningur er líka á dagskrá en það færist í vöxt að fólk pantar hjá okkur á netinu og mjög líklega eru vörur að fara frá okkur á allra næstu vikum til reglulegrar dreifingar í Bretlandi. Hjá okkur starfa í dag sex til sjö manns á ársgrundvelli en á sumrin eru störfin aðeins fleiri.  

 

„Nú fetum við líka aðeins inn á nýjar brautir með því að opna staðinn meira og byggja upp frekari þjónustu á staðnum,“ bætir Eymundur við. „Við ætlum þannig að leyfa gestum, svo sem ferðamönnum, að skoða og njóta staðarins með okkur, en á sumrin kemur fjöldi fólks í Vallanes, annað­hvort til að gista eða kaupa vörur.  Næsta sumar hyggjumst við byggja þjónustuhús yfir verslunina okkar og bjóða upp á léttar veitingar. Húsið er beinn afrakstur skógræktarinnar á staðnum og verður reist úr okkar eigin viði, svo sem ösp og lerki, og verður þetta fyrsta hús sinnar tegundar á Íslandi sem er byggt alfarið úr íslenskum viði.“ 

Nýliðun í lífrænum búskap á Íslandi er lítil og segja má að stöðnun ríki í þessum framleiðslugeira. Eygló segir þó að neytendur kalli eftir lífrænt ræktuðum afurðum í vaxandi mæli. „Það er vaxandi eftirspurn.  Framleiðendur eru fáir og dreifðir en eftir því sem þeim fjölgaði myndu aukast tækifæri til margvíslegrar samvinnu.  Það hafa orðið til fleiri vottaðir fullvinnsluaðilar en frumframleiðendur undanfarin ár hér á Íslandi, hvert eiga þessir fullvinnsluaðilar að sækja sitt hráefni ef það eru ekki ræktendur eða frumframleiðendur hér á landi? Þá kemur auðvitað til innflutnings.  Ísland verður af tækifærum í þessari stöðu, það tapast gjaldeyrir því flutt er inn hráefni sem við ættum að geta ræktað sjálf. Og það tapast tækifæri á því að það verði til fleiri framleiðendur hér á landi sem gætu ef til vill orðið framtíðar útflytjendur eða enn meiri efniviður fyrir ferðaþjónustuna.  Það er auk þess betra fyrir umhverfið að lífrænum ræktendum fjölgi. Það er allt jákvætt og nútímalegt við þetta ræktunarform þegar kemur að ræktun jarðvegs, hreinleika, velferð dýra, hollustu og svo mætti áfram telja,“ segir Eygló. 

 

„Í mínu tilfelli var þetta spurning um að vera trúr minni sannfæringu og láta ekki úrtöluraddir telja úr mér kjarkinn,“ segir Eymundur um byrjunarörðugleikana sem hann glímdi við. „Þetta er svo bara eins og hver annar rekstur, það eru hæðir og lægðir og jafnvel djúpir dalir. Þá er mikilvægt að missa ekki sjónar af takmarkinu, halda sínu striki en líka að hafa kjark til að endurskoða áætlunina og breyta ef þarf.“

 

Matartengd ferðamennska er spennandi

 

Þau eru að vonum kát með Fjöreggið. „Það er bara mjög gaman að fá slíka viðurkenningu, og þar sem þessi verðlaun eru þau helstu í matarbransanum þá getur það bara gefið okkur byr undir báða vængi og styrkt okkur í þeirri trú að við séum á réttri braut. Bara að vera tilnefnd held ég að sé mikilvæg viðurkenning fyrir framleiðendur. Við erum á mjög spennandi tímapunkti núna og við erum að fást við skemmtilega hluti. Ekki síst að móta og byggja upp matartengda þjónustu og upplifun hér á staðnum. Austurland fær beint flug frá Bretlandi næsta sumar og allt samfélagið tekur þátt í að gera svæðið að góðum áfangastað og í stakk búið til að taka vel á móti þessu fólki. Fyrir okkur er gaman að geta bætt við  af­þreyingu og upplifun hér á svæðinu og vonandi fer fólk héðan innblásið af hugmyndum um mikilvægi þess að hugsa vel um umhverfið því þetta er órjúfanleg heild; umhverfi, hollusta og góður matur,“ segir Eygló um framtíðina. Eymundur bætir við að matartengd ferðaþjónusta sé mjög spennandi fyrir þau. „Eins eru útivistarmöguleikarnir miklir þar sem við erum að gera göngustíga í skóginum og meðfram ökrum í skjóli skjólbelta. Við erum í raun að svara eftirspurn sem hefur lengi verið. Hópar og einstaklingar hafa viljað koma og fræðast um starfsemina og njóta skjólsins og gróðurfarsins sem ennþá er nokkuð nýstárlegt á Íslandi.“