Ferskjur eru með flauelshúð
Ferskjur eiga sér langa ræktunarsögu í Kína. Talið er að Alexander mikli hafi haft þær með sér til Evrópu eftir að hann lagði Persíu að velli. Nektarínur eru afbrigði af ferskjum.
Framleiðsla á ferskjum og nektarínum hefur aukist hratt undanfarin ár og áætluð heimsframleiðsla á ferskjum og nektarínum árið 2016 er rúm 25 milljón tonn. Framleiðslan er langmest í Asíu, um 17,5 milljón tonn, næstmest er hún í Evrópu, tæp 4,8 milljón tonn. Í Norður- og Suður-Ameríku rúm 2,1 milljón, í Afríku er áætluð ræktun 860 þúsund tonn og 84 þúsund tonn í Eyjaálfunni.
Ferskjutré í blóma.
Þegar kemur að einstökum löndum er Kína langstærsti framleiðandinn og framleiðir ríflega 13 milljón tonn af ferskjum og nektarínum á ári, sem er 11 milljón tonnum meira en Spánn, sem er annar stærsti framleiðandinn með um tvær milljónir tonna á ári. Ítalía er í þriðja sæti með framleiðslu á um 1,5 milljón tonnum og Bandaríki Norður-Ameríku og Grikkland í fjórða og fimmta sæti og framleiðslu upp á rúm milljón tonn.
Eins og gefur augaleið er Kína stærsti útflytjandi ferskja og nektarína í heiminum en þar á eftir koma Spánn og Bandaríki Norður-Ameríku. Stærstu innflutningslöndin eru Þýskaland, Rússland, Hvíta-Rússland og Frakkland.
Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn rúm 190 tonn af ferskum ferskjum og nektarínum árið 2017. Mest var flutt inn frá Spáni, rúm 95 tonn, og Ítalíu, tæp 81 tonn. Auk þess sem eitthvað af ferskjum og nektarínum er flutt inn sem þykkni og bragðefni.
Ættkvíslin Prunus
Um 430 tegundir trjáa og runna, sem eru sígrænir eða lauffellandi, tilheyra ættkvíslinni Prunus sem er af rósaætt. Þar á meðal ferskjur, plómur, kirsuber, perur, apríkósur og möndlur.
Ferskjur og nektarínur
Ferskjur eru sætir ávextir ferskjutrjáa, Prunus persica. Ferskjutré eru lauffellandi og ná hæglega tíu metra hæði í náttúrulegum heimkynnum sínum í Asíu. Í ræktun eru tré yfirleitt ekki hærri en þrír til fjórir metrar. Stofninn sem vex upp af grunnt liggjandi trefjarót er grannur og sjaldan yfir 15 sentímetrar í þvermál á fullvöxnum trjám. Laufið stakstætt, lensulaga 7 til 16 sentímetra langt og 2 til 3 sentímetrar að breidd.
Trén blómstra snemma á vorin fyrir laufgun, blómin bleik 2,5 til 3 sentímetra í þvermál með fimm krónublöðum. Aldinið, steinaldin, rauðbleikt og gult á ytra borði en hvítt gult og jafnvel rautt að innan eftir afbrigðum. Angar vel. Utan um fræið er brúnleitt, hrjúft og egglaga fræhulstur sem er einn til tveir sentímetrar að lengd. Fræið sjálft er hvítt og eilítið minna en fræhulstrið.
Þrátt fyrir að til séu hundruð mismunandi ræktunarafbrigði, staðbrigði og landsortir af ferskjum sem eru ólík að stærð, lögun, lit og bragði eftir vaxtarstað, er þeim yfirleitt skipt í tvennt. Annars vegar ferskjur sem eru með flauelskennda húð eða nektarínur, P. persica var. nucipersica eða var. nectarina, sem eru sléttar viðkomu eða eins og nýrakaðar ferskjur. Ferskjur eru yfirleitt stærri, mýkri og safaríkari en nektarínur og fræið í þeim stærra.
Pan-tao ferskjur.
Uppruni og útbreiðsla
Elstu minjar sem minna á ferskjur eins og við þekkjum þær í dag er 2,6 milljóna ára gamall plöntusteingervingur sem fannst í Kunming-héraði í Kína og kallast P. kunmingensis. Talið er að ferskjur hafi fyrst verið ræktaðar í norðvesturhluta Kína. Þaðan barst plantan um Asíu og til Persíu þar sem ferskjur voru í miklu uppáhaldi. Frá Persíu barst hún til Evrópu fyrir ríflega 2.300 árum.
Nafnaspeki
Grikkir og Rómverjar kölluðu ávöxtinn melon persikon, eða persneskar plómur. Á frönsku varð heitið pêche, á ítölsku pesca og á ensku peach. Þjóðverjar nefna ávöxtinn pfirsich, Pólverja kalla hann brzoskwinia, Finnar persikka, á galísku er heitið pexego og dönsku fersken og þaðan sem íslenska heitið ferskja er komið.
Á ensku er orðið peach slangur-yrði yfir ungar konur eins og svo eftirminnilega kemur fram í texta lagsins Peaches með hljómsveitinni Strangles „Walking on the beaches looking at the peaches“.
Þýðing latneska ættkvíslarheitisins Prunus er óþekkt en talið að það sé lánsorð úr phrygian sem er útdautt tungumál sem var talað í Mið-Asíu og skylt frumgrísku. Tegundaheitið persica þýðir að plantan komi frá Persíu og tengist því að Evrópumenn töldu hana þaðan komna.
Saga
Þrátt fyrir að latneska tegundaheitið persica bendi til þess að plantan sé upprunnin í Persíu, þar sem nú er Íran, sýna rannsóknir að erfðaefni hennar svo ekki verður um villst að plantan sé upprunnin í Kína. Talið er að ræktun á ferskjum hefjist í Zhejiang-héraði norðan við Sjanghæ Kína 6000 árum fyrir Kristburð. Ferskja er getið í kínverskum ritum frá því á elleftu öld fyrir Krist og sagðar í miklu uppáhaldi hjá keisaranum og hirðinni.
Vísbendingar eru um að ferskjur berist til Japan frá Kína á tímabilinu 4700 til 4400 fyrir upphaf okkar tímatals, eða á svokölluðu Jomon-tímabili. Talið er að planta berist til Indlands um 3700 fyrir Krist.
Ferskjur bárust til Grikklands um 300 fyrir Krist eftir að Alexander mikli lagði undir sig Persíu. Rómverjar voru farnir að rækta ferskjur í Bologna-héraði hundrað árum eftir Krist og það má sjá myndir af þeim á veggjum í Pompei sem eldgosið í Vesúvíus lagði í eyði 79 eftir Krist.
Spænskir landkönnuðir báru með sér ferskjur yfir Atlantshafsála til Mið- og Suður-Ameríku á 16. öld. Um öld seinna berast þær til Frakklands, Bretlands og norður eftir Evrópu. Talið er að breski garðyrkjumaðurinn George Minifie hafi fyrstur manna haft með sér ferskjur til Norður-Ameríku á 17. öld og ræktað á landareign í Virginíuríki. Thomas Jefferson, þriðji forseti Bandaríkjanna, ræktaði ferskjutré á búgarði sínum Monticello í sama ríki. Sagt er að Cherokke-indíánar hafi snemma lært að rækta ferskjur af evrópsku landnemunum.
Almenn ræktun á ferskjum í Norður-Ameríku hófst þó ekki fyrr en á nítjándu öld. Í dag er ræktun á þeim í Bandaríkjunum mest í Kaliforníu.
Ferskjur eru sætir ávextir ferskjutrjáa, Prunus persica. Ferskjutré eru lauffellandi og ná hæglega tíu metra hæð í náttúrulegum heimkynnum sínum í Asíu.
Ræktun og ólík yrki
Ferskjur og nektarínur kjósa mikla sól og fremur þurran og niturríkan jarðveg en þola illa að þorna um of. Þær dafna best þar sem greinileg skil eru milli árstíða. Æskilegur sumarhiti er milli 20° og 30° á Celsíus. Plantan þarf hvíldartíma þar sem hitinn fer niður fyrir 10° á Celsíus í að minnsta mánuð á ári. Ferskjutré þola allt að mínus 30° á Celsíus en blómvísar drepast við mínus 15° á Celsíus.
Við góðar aðstæður mynda ferskju- og nektarínutré aldin á þriðja ári og trén í ræktun í sjö til fimmtán ár eftir afbrigðum áður en þeim er skipt úr fyrir ný. Líkt og flest ávaxtatré af ættkvíslinni Prunus þola ferskjutré vel klippingu og því auðvelt að móta trén að vild.
Mismunandi er milli afbrigða ferskja og nektaría hvort aldinið losnar auðveldlega frá fræhulstrinu eða ekki og eru þau fyrrnefndu vinsælli til átu fersk en þau fastheldnu meira notuð í vinnslu á safa og til niðursuðu.
Ræktendur kjósa helst afbrigði ferskja og nektarína sem eru fastar í sér, rauðleitar og með mjúkri flauelshúð þar sem slík aldin þola betur flutning, hafa lengri hillutíma í verslunum og seljast almennt betur. Þetta val hefur dregið úr bragðgæðum aldinanna þar sem mjúk aldin eru sætari á bragðið en stinn.
Dæmi um ferskjuafbrigði sem þykja skara fram úr eru meðal annarra 'Duke of York', 'Peregrine', 'Rochester' og 'Lord Napier' sem er nektarína. Til er afbrigði af ferskjum sem kallast 'pan-tao ', kleinuhringja- eða Satúrnusarferskjur, Prunus persica var. platycarpa, og eru þær flatari í lögun en venjulegar ferskjur og þær hafa fengist í verslunum hér á landi.
Framleiðsla á ferskjum og nektarínum hefur aukist hratt undanfarin ár og áætluð heimsframleiðsla á ferskjum og nektarínum árið 2016 er rúm 25 milljón tonn.
Eins og með aðrar plöntur í ræktun sækja margvíslegar óværur á ferskjur og nektarínur og er margs konar eiturefnum beitt til að draga úr skaða þeirra. Reyndar eru ferskjur og nektarínur í hópi með plöntum sem kallast „Dirty dozen“ og er hópur þeirra tólf plantna sem mest er notað af eiturefnum við ræktun á.
Nektarínur
Ekki er vitað fyrir víst hvenær nektarínur komu fyrst fram á sjónarsviðið en þeirra er fyrst getið í enskum ritheimildum árið 1616 en talið er víst að þær hafi verið í ræktun í Asíu mun lengur og jafnvel álíka lengi og ferskjur.
Í Bandaríkjum Norður-Ameríku er getið um ræktun á nektarínum í dagblaði í New York árið 1768 og sagt að þær séu ræktaðar við útjaðra borgarinnar. Plöntusafnarinn David Fairchild flutti einnig fjölda yrkja til Bandaríkjanna í kjölfar söfnunarferða sinna um heiminn í upphafi tuttugustu aldarinnar.
Ferskjur og menning
Ferskjur koma víða fram sem tákn, í trúarbrögum, listum og alþýðutrú. Í kristni voru ferskjualdin tengd þrenningunni, faðir, sonur og heilagur andi, vegna þess að aldinið skiptist í aldinkjöt, fræhulstur og fræ. Sum málverk endurreisnartímans, sem sýna Maríu og Jesúbarnið, heldur Jesú á ferskju sem tákn um fyrirgefningu.
Dæmi um evrópska málara sem haft hafa ferskjur eða ferskjutré sem mótíf við ólíkar aðstæður eru Caravaggio, Renoir, Monet, Manet, Rubens og Van Gogh. Samkvæmt því sem listvitringar segja geta ferskjualdin í evrópskum málverkum staðið sem tákn fyrir hjartað og sé laufblað tengt aldininu táknar það tunguna. Saman tákna aldinið og laufið að sannleikurinn sé sagður frá hjartanu. Þroskað aldin er sagt merki um góða heilsu en skemmt eða ormétið krankleika.
Ferskjutréð Vincent Willem van Gogh. Málað 1888.
Í kínverskri alþýðutrú eru ferskjur tákn um langlífi og í þarlendum goðsögnum er talað um ferskjur ódauðleikans sem hafa þann eiginleika að yngja alla þá upp sem þær borða.
Samkvæmt kínverskri sögn tryggðu Jaðe keisarinn og eiginkona hans drottingarmóður Vestursins guðlegum verum eilíft líf með því að bjóða þeim til veislu þar sem boðið var upp á ferskjur ódauðleikans. Sagt er að guðaverurnar hafi beðið í sex þúsund ár eftir veislunni þar sem ferskjutré ódauðleikans laufgast á þúsund ára fresti og að minnsta kosti þrjú þúsund ár til viðbótar þarf til að afbrigðið þroski aldin.
Kínverski heimspekingurinn Han Fei, sem uppi var á þriðju öld fyrir upphaf okkar tímatals, notar ferskjur sem samheiti yfir samkynhneigð í riti.
Í japönskum þjóðsögum segir að hetjan Monotaro hafi fæðst af stórri ferskju sem flaut með straumnum í ónefndri á, Ferskjudrengurinn, eins og Monotaro er stundum nefndur. Eftir fæðingu barðist ferskjupilturinn gegn hinu illa í heiminum.
Kóreubúar segja ferskjur vera aldin hamingju, ríkidæmis, heiðurs og langlífis. Beri aldin tvö fræ er það sagt vera fyrirboði um mildan vetur.
Nytjar
Yfirleitt er ferskja og nektarína neytt ferskra en þær eru líka góðar niðursoðnar eða pressaðar í safa. Þær eru einnig notaðar í bakstur og sem eftirréttur og með ís og í ávaxtasalat.
Hurðir smíðaðar úr ferskjuvið eru sagðar góð vörn gegn illum öndum og að skjóta örvum úr ferskjuviði úr boga úr sama viði góð leið til að hrekja burt illa vætti og anda. Vendir og nisti úr ferskjuvið eru verndargripir gegn illu. Fræhulstur ferskjualdins er notað í kínverskum lækningum gegn blóðsjúkdómum, þembu og til að draga úr ofnæmiseinkennum.
Ferskjur og nektarínur á Íslandi
Í Lesbók Morgunblaðsins október 1926 er að finna orðasafn sem Orðanefnd Verkfræðingafélagsins tók saman að ráðum og atbeina verslunarmanna í Reykjavík. Í safninu er að finna tillögur að íslenskun á fjölda erlendra orða Eitt þessara orða er danska heitið fersken og lagt til að það verði eftirleiðis ferskja. Þar er einnig lagt til að kryddið allehanden sé kallað kryddblendingur, apríkósa eiraldin og saffran safur og beygist eins og hafur.
Samkvæmt því sem segir í Heimilisritinu frá 1951 boðar það góða heilsu og áhyggjuleysi að dreyma ferskju og í Tímanum um svipað leyti þar sem vitnað er í bréf Klöru Patecci undir fyrirsögninni Ástarævintýri Mussolini: „Manstu þegar þú sagðir við mig: Munnur þinn er eins og ferskja, sem mig langar til að gæða mér á.“
Upp úr 1970 fer að bera á ferskjum og nektarínum á matseðlum veitingahúsa og í auglýsingum og í dag þykja þær sjálfsagðar í ávaxtadeildum matvöruverslana.
