Háannatími fram undan í fjárhúsunum

Við alla aðstoð sem veitt er við burð er gott að hafa í huga að trufla ána sem minnst, fara að öllu með gát, aðstoða hiklaust og ákveðið.

Ef ærin er róleg getur verið einfalt og þægilegt að ganga að henni og hefja aðstoðina. Ef ærin er stygg er gott að hafa grind og spila hana af. Þannig komum við í veg fyrir að úr verði eltingarleikur sem hefur neikvæð áhrif á burðinn og aðrar ær í kringum hana.

Þegar ærin er orðin róleg getum við athafnað okkur við hjálpina. Það er líka gott að hafa annan til aðstoðar til að halda við ána.

Til að viðhalda sem eðlilegustum gangi burðarins er best að toga einungis þegar ærin hefur hríðir. Svo er það alltaf spurning hvað á að bíða lengi með að aðstoða. Ef lambið er mjög stórt er betra að athuga með að hjálpa ánni fyrr en seinna. Sérstaklega með gemlinga þar sem burður er stór. Þá skilar lambið sér ekki alltaf aftur í grindina, þá er mjög mikilvægt að gefa þeim tíma til að víkka á sem eðlilegastan hátt. Ekki slíta lambið út á sem skemmstum tíma! Förum inn í ána, finnum hvernig lambið liggur, smellum vír eða bandi aftur fyrir hnakka og rólega byrjum að mjaka lambinu af stað, höldum ró okkar. Þegar burður er stór og jafnvel mikill hornagarður getur verið gott að snúa hausnum örlítið þannig að annað hornið komi upp í toppinn á grindinni og getur þannig „poppað“ út.

Við að rétta úr fótum sem bera ekki rétt að er gott að halda um klaufir lambsins til að vernda leg ærinnar. Þá minnkum við líkur á að klaufirnar skrapi ána að innan og rífi hana. Þegar hjálpa þarf ánni á síðustu metrunum er gott að hafa í huga að draga þarf lambið út „í réttri röð“ passa að draga ekki fætur alla leið út og sömuleiðis ekki bara höfuðið og skilja fæturna eftir, þá liggur lambið í raun vitlaust fyrir framhaldið. Þegar við finnum hausinn smella út úr grindinni er ágætt að staldra eilítið við, draga andann aðeins djúpt og vanda framhaldið. Þá þarf að muna að rétta úr fótunum og þá er lambið komið í þá stöðu sem við viljum hafa það í til að það renni rétt út.

Ýmis tæki og tól sem gott er að hafa við höndina þegar burðarhjálp er viðhöfð, til dæmis:

• Stífur vír til að koma inn fyrir grind og aftur fyrri hnakka eða eyru lambsins ef aðstoða þarf við að koma lambinu út.
• Sprauta með stuttri slöngu sem hægt er að nota til að koma burðageli inn fyrir þegar lambið er orðið mjög þurrt og lítið legvatn er til staðar.

Vír er auðvelt að þvo og sótthreinsa eftir hverja notkun. Einnig er hægt að nota bönd sem eru mjúk og sveigjanleg og auðvelt að smokra inn fyrir ef ærin er þröng. Þá ríður á að vera ekki sparsamur á burðargelið. Mýkja band og eða vír með burðargeli áður en inn er farið. Gott er að sjóða böndin reglulega og sótthreinsa eftir notkun.

Þegar afturfótarfæðing á sér stað eru margvíslegar aðferðir og hefur hver sitt lag. Gott er að hafa handklæði við höndina til að ná góðu gripi á lambinu þegar það kemur út því vont getur verið að toga einungis í fætur því sú hætta er fyrir hendi að lambið verði fyrir skaða. Lambið getur komið afturábak og legið rétt en það getur líka verið á hvolfi (ekki algengt) en gott að hafa það í huga þegar lambið er dregið út hvernig það liggur inni í ánni. Þegar fæturnir eru komnir út er mikilvægt að toga örlítið niður til að létta á brjóstkassa lambsins til að auðvelda því útkomuna. Þegar þarna er komið getur verið gott að smeygja handklæði á lambið til að ná góðu taki á því. Mikilvægt er að hafa ákveðin og hröð handtök því hætta er fyrir hendi að naflastrengurinn sé slitinn í ferlinu. Varast skal þó að rykkja í lambið og fylgja skal hríðum.

Að snúa ánni á bakið er nokkuð útbreidd aðferð þegar lömbin koma afturábak. Þá er rétt úr afturfótum, ánni síðan varlega velt yfir á hrygginn og lambið þannig dregið út. Gengur hratt fyrir sig og minna álag á lambið. Stundum festast lömbin alveg í restina á hausnum ef hornin eru stór, þá krækjast þau í grindina og þá þarf að sækja fæturna og fá hausinn út. Þreifa eftir hornunum og staðsetja í grindina og þannig ná hausnum út. Við þessa aðferð er lágmark að hafa góða aðstoð.

Sé lamb á hvolfi en frampartur þess ber að er best að reyna að snúa lambinu aftur á „réttuna“. Þannig er ekkert annað að gera en að prófa að snúa því til hægri, finnist manni ekkert gerast, er best að skipta um hönd og prófa að snúa því til vinstri. Mikilvægt er að snúa lambinu í þá átt sem það virðist vilja snúa. Ekki þvinga það í átt sem það vill ekki fara í. Þessu ferli er ákaflega vel lýst í myndbandi frá Karólínu og Axel á youtube sem heitir einfaldlega „lamb á hvolfi“.

Þannig er gott að hafa þurrt handklæði til staðar til að grípa í bjórinn á lambinu og þannig ná góðu taki á því.

Við höndina er gott að hafa skipulagðan kassa með öllu því sem nota skal helst. Kassi sem innheldur burðargelið, góðan spotta fyrir burðarhjálp, hreint handklæði. Öll þau tæki og tól sem mest er verið að nota á hverjum degi. Sjá fyrri grein sem birtist í Bændablaðinu.

Við burðarhjálp er hægt að notast við margvíslegar aðferðir og hefur það reynst vel þegar ærin er mjög þröng og eða lambið er komið of langt inn í fæðingarveginn að hækka ána að aftan 10-20 cm og þannig ná að athafna sig betur. Gott getur einnig verið að lyfta ánni í „vinnuhæð“, leggja hana á plötu eða grind upp á garðaböndin, þannig gefst þeim sem er að aðstoða hana gott rými til að athafna sig við hjálpina. Það er stundum heftandi að þurfa að krjúpa á hnjánum á gólfinu.

Legsnúningur er ekki algengur en kemur þó alltaf fyrir annað slagið. Eitthvað sem hægt er að laga og bændur geta gert sjálfir með ákveðnum aðferðum. Á myndbandi frá Karólínu með aðstoð dyggra bænda er ákaflega vel lýst hvernig hægt er að vinda ofan af legi og hvernig best er að finna í hvora áttina snúningurinn er. Best er að vera tveir við þetta verk. Hvetjum við bændur til að skoða myndböndin þeirra Karólínu og Axels af kostgæfni, þau eru ákaflega vel unnin og veita mikinn fróðleik.

Að lokum er vert að minnast á að ærnar heilgast venjulega eftir um það bil 1-3 klst. Ef það hins vegar tekur lengri tíma en 10-13 klukkustundir er best að hafa samband við dýralækni. Aldrei skal toga í hildir til að flýta fyrir heilgun, það getur orðið til þess að allt legið komi út á eftir og þá erum við enn verr stödd. Einhverjar ær éta hildirnar og því sér maður þær ekki alltaf.

Best er að lamb fari sem fyrst á spena, broddurinn gefur þeim góða næringu sem heldur líkamshita þeirra stöðugum og einnig er hann fullur af mótefnum gegn sjúkdómum. Gott er að joða naflastreng og vera viss um að allt sé í lagi með lambið, hreinsa spena á ánni og þannig minnka líkur á kólísmiti. Í leiðinni er gott að taka fyrsta bogann og finna þá hvort ekki sé allt í lagi með júgrið á ánni.

Lömb eru viðkvæmt ungviði og fylgjast þarf náið með öllum ungum lömbum sem og ánum. Að minnsta kosti þarf að fara eftirlitsferð einu sinni á sólarhring og þannig skoða hvert einasta lamb og allar ær. Að öll lömb sé södd og pattaraleg, ærnar séu búnar að fá nægilegt magn af hreinu vatni og góðan aðgang að fersku fóðri. Nauðsynlegt er fyrir lömb að geta komist í var og liggja þau oft undir garða og þarf að líta eftir þeim þó þau virðist liggja í makindum. Á fyrstu sólarhringunum er mikilvægt að tryggja að lömb sem fái einhvern sjúkdóm fái eins fljótt og auðið er meðhöndlun við hæfi. Það getur skipt sköpum að grípa fljótt inn í.

Allir eiga rétt á góðu starti

Að hámarka afkomu sauðfjárbúa hefur sterka fylgni með því að hámarka afurðir. Þegar kemur að sauðburði snýst það fyrst og fremst um að hámarka fjölda lamba til nytja og lágmarka fjölda þeirra lamba sem ekki ná eðlilegum þroska. Ásamt vönduðu eftirliti, burðarhjálp þegar nauðsyn ber til og góðri umhirðu er skilvirkt verklag við að venja lömb milli áa einn lykilþáttur þess að ná árangri á þessu sviði. Með því má fækka þeim lömbum sem ganga undir sem fleirlembingar og eiga á hættu að verða útundan og fækka þeim ám sem ganga fleirlembdar án þess að ráða við það. Þannig jafnast möguleikar lambanna á því að skila sér til nytja með fullnægjandi hætti.

Bændur nota mismunandi aðferðir við að venja undir en eftirfarandi atriði geta haft áhrif á árangur og að vel heppnist með framhald fósturlambs og fóstursystkinis þess.

Öll lömb þurfa nægilegt magn af góðum broddi annars vegar innan við 2 klst. frá fæðingu og hins vegar fyrsta sólarhringinn af lífinu. Miðað er við að hvert lamb fái 200 ml broddmjólkur innan tveggja klukkustunda frá fæðingu og 200 ml/ kg lífþunga alls á fyrsta sólarhring. Styrkur broddsins m.t.t. mótefna er mestur strax eftir burð og minnkar svo smám saman eftir því sem frá líður burði. Mótefnaframleiðslan sem slík hættir í raun við burðinn eða mjög fljótlega eftir burðinn en mótefnin eru að koma í mjólkinni um það bil fyrsta sólarhringinn. Langalgengast er að bændur noti niðurstöður fósturtalningar sér til aðstoðar við að venja undir og láti þá lamb til einlemba áður en þeirra lamb fæðist. Við þær aðstæður er nauðsynlegt að gæta þess að fósturlambið gangi ekki um of á broddmjólkina áður en eigið lamb kemst á spena. Til dæmis má nýta plástra eða íþróttateip til að loka spenum eða mjólka frá þeim brodd til að gefa þeirra lambi þegar það fæðist. Þetta á ekki síst við þar sem barátta við slefsýki eða aðra sjúkdóma í unglömbum er hörð. Ef vinnufyrirkomulag miðar að því að taka „umfram“ lömb undan og setja á pela þar til þau eru vanin undir þarf að gæta vel að því að þarfir þeirra fyrir brodd, bæði að magni og tímaramma, séu uppfylltar. Það má gera með því að miða við að taka lömbin ekki undan fyrr en að sólarhring liðnum ef móðirin gefur nægan brodd fyrir lömbin sín eða bæta þessum lömbum upp með því að gefa brodd úr pela. Líffræðilega er best að lamb fái brodd úr eigin móður, næstbest úr á eða ám úr sömu hjörð, þá safnbroddur úr kúm (blanda af broddi úr nokkrum kúm) og lakast, en samt betra en ekkert, er gervibroddur af einhverju tagi.

Til að hámarka þroska lamba er mikilvægt að þau verði aldrei undir á þeim aldri sem vaxtargetan er hvað mest. Samkeppni við öflugra stjúplamb getur orðið erfið og því ágætt að para saman lömb af svipaðri stærð og aldri. Margir bændur taka einlembinga undan og venja tvo fleirlembinga undir í staðinn eða skipta á pörum þannig að t.d. gemsatvílembingar fari undir einlembu og gemlingurinn fái einlembinginn í staðinn. Líklegra er að öflugir einlembingar spjari sig betur á pelafóðrun en litlir fleirlembingar þurfa heldur á umhyggjusamri móður að halda.

Annað sem getur valdið því að fósturlamb verði undir er að móðirin taki lambið ekki vel eða ekki strax. Það er því mikilvægt að vanda til verka við það að venja undir. Það sem skiptir mestu máli í því er að engin tortryggni vakni hjá móðurinni gagnvart fósturlambinu. Ærnar nota fyrst og fremst lyktarskynið til að greina milli lamba og fyrstu 30-60 mínúturnar eftir burð eru ærnar líffræðilega næmar fyrir því að taka inn lyktarprófíl lamba sinna.

• Rannsóknir sýna að það er mikilvægt að ærin hnusi og sleiki mikið á þessu tímabili til að hún þekki lömbin vel. Samkvæmt rannsóknum hefur legvatn mikilvægt hlutverk í ferlinu við að tengja saman móður og afkvæmi. Ær laðast frekar að eigin legvatni en legvatni frá annarri á þó ekki sé búið að rannsaka til fulls hvort það er vegna þess að hún finnur lyktina um leið og fæðingin byrjar eða hvort það er henni eðlislægt að þekkja eigið legvatn. Það hefur einnig sýnt sig í rannsóknum að það að minnka legvatn í kringum ær minnkar getu þeirra til að gera upp á milli lamba og samkvæmt þeim er ær líklegri til að taka að sér þvegið fósturlamb ef hennar lamb er líka þvegið. Nýting legvatns úr burði fósturmóður eða frá öðrum ám, þvottur beggja lamba og að ýta undir að ær hnusi og sleiki, til dæmis með því að salta yfir lömbin eða baða þau úr léttsöltu vatni, eru því allt aðferðir sem nýtast vel við að venja undir. Gæta þarf þess að legvatn sem safnað er upp fúlni ekki og til þess er söltun, kæling eða frysting besta aðferðin.
• Að setja lambið undir fósturmóðurina á „réttum“ tíma, til dæmis rétt fyrir fæðingu einlembings út frá niðurstöðu fósturtalningar, auðveldar það ferli ákaflega mikið þar sem lambið er þá komið undir ána þegar hún er móttækileg fyrir því að taka inn lykt lambs sem hún ætlar að eiga.
• Hegðun lambsins skiptir líka máli. Best að þau fari sem fyrst að sjúga, að þau séu óhrædd við fósturmóður sína og leiti í hana þannig að hún hafi greiðan aðgang að því að sleikja þau og hnusa af þeim. Eftir því sem lömb eru yngri þegar þau eru vanin undir því líklegra er að þau sýni þessa hegðun og því mikilvægt að taka lömb til að venja undir eftir aldursröð ef ekki er tækifæri til að færa lömb á milli strax við fæðingu sem er æskilegast og auðveldast.
• Ef ærin sýnir tortryggni gagnvart fósturlambinu er best að grípa strax inn í það og taka lömbin saman þar sem lyktin af þeim getur blandast saman og þau geta sogið samtímis við næsta skipti sem þau sjúga. Ef strax er gripið inn í tekur styttri tíma að venja parið saman þar sem ærnar eru enn þá með vakandi öll líffræðileg viðbrögð varðandi tengsl móður og afkvæmis sem hormón í kringum fæðinguna kveikja. Þau fjara smám saman út fyrsta sólarhringinn.

Þegar lömb eru færð á milli þarf að halda skráningum um það vel til haga. Á stórum búum þar sem frjósemi er mikil eða ójöfn geta tilfærslur orðið margar og eru dæmi um að 10-18% lifandi fæddra lamba á einstökum búum fái fósturmóður. Oft og tíðum getur flækjustigið því orðið hátt og mikilvægt að skráningar og utanumhald endurspegli það. Einnig má benda á að þetta eru oft „verðmæt“ lömb í ræktun þar sem þau eru oftast undan frjósömustu ánum. Þar sem margir koma að sauðburðarvinnunni bætist enn við áskorunin af því að allar skráningar skili sér örugglega á miðlægan stað, gjarnan inn í gulu vorbókina eða beint inn í fjárvís.is ef rafrænar skráningar fara fram í rauntíma. Þar sem rafrænar skráningar fara fram í rauntíma er auðvelt að setja fósturmóður eða breyta fósturmóður beint inn í örugga vistun í vorbókinni í Fjárvís en til þess þarf þó nokkra tæknivæðingu. Mæla má með því að hafa tvöfalda skráningu fyrir reglu, til dæmis að skrá bæði hjá blóðmóður og fósturmóður í gulu bókina eða bæði í síma og á töflu sem tekin er mynd af með reglulegum hætti. Þó skráningin gleymist á öðrum staðnum er ólíklegra að hún gleymist á báðum stöðum. Eitt af því sem mögulegt er að nota til að auðvelda utanumhald um lömb sem vanin eru undan er að hafa aukanúmeraröð til að merkja þau strax. Þá er best að geyma saman skráningabók, penna, númer og töng, skrifa aukanúmerið og smella í lambið um leið og það er tekið undan. Í hitt eyrað fær þá lambið númer inni í númeraröðinni við hlið systkinis ef um það verður að ræða. Þetta á auðvitað sérstaklega við um þau lömb sem eru tekin undan strax og sett á munaðarleysingjaheimili þar til tækifæri kemur til að venja þau undir aðra móður.

Gott skipulag borgar sig

Eftirlit og umhirða á sauðburði þarf eftir fremsta megni að fara eftir föstu skipulagi. Það minnkar líkur á að nauðsynleg verk verði útundan eða að eftirlit fari ekki fram tímanlega til að grípa bráðatilfelli sem leiða til affalla. Engin ein regla um skipulag getur hentað öllum búum en hvert bú þarf að setja niður sitt skipulag og allir sem koma að vinnunni þurfa að vera upplýstir um hvert þeirra hlutverk er. Þá þarf skipulag að taka mið af því að uppfylla grunnþarfir bæði manna og dýra fyrir hvíld og fóður. Sem dæmi um það má nefna að láta eftirlitsferðir á einstaklingsstíur fara fram þegar hvort sem er styttist í tilfærslur, þrif eða gjafir en hafa eftir föngum tímabil strax eftir slíkt þar sem ró er á svæðinu sem einstaklingsstíur eru til að tryggja nægilegan áttíma og jórturtíma/hvíld.

Mikilvægt er að sníða vinnuskipulag og skipulag í fjárhúsum saman. Þá er gott að hafa í huga að gönguleiðir séu greiðar og stuttar til að spara sporin og orkuna í mannskapnum. Stutt þarf að vera og auðvelt að nálgast þau hjálpartæki og tól sem nýtt eru við sauðburð, til dæmis við burðarhjálp, þrif og svo framvegis. Í stórum fjárhúsum er ágætt að hafa fleiri en eitt sett af mest notuðu hlutunum. Sömuleiðis má nefna að hafa saman þær ær sem fljótlega eiga að bera eða báru á svipuðum tíma til að auðvelda eftirlit. Gott er að hafa ákveðið rými, helst þar sem umgangur er mikill, fyrir sjúkrastíur og stíur til að venja undir þar sem eftirlit þarf að vera enn þá tíðara en reglubundið eftirlit.

Nauðsynlegt er að hafa burðareftirlit með óbornum ám sem ekki eru komnar í virkan burð með að minnsta kosti tveggja klukkustunda fresti skv. spurningakönnun meðal sauðfjárbænda. Þeir bændur sem nefndu þá tíðni voru með minni afföll en þeir sem höfðu lengra á milli eftirlitsferða. Þegar burður er hafinn þarf að þétta eftirlit með því að allt fari eðlilega fram en gæta þess að ær hafi næði þegar allt er eðlilegt þar sem ónæði getur tafið burðinn og gert vandamálaburð úr annars eðlilegum burði.

Eftirlit á fyrstu 36 klst. eftir burð þarf að vera nokkuð þétt. Fyrst þarf að hafa eftirlit með því að lömb hafi komist eðlilega á fætur og á spena helst innan klukkustundar. Næst tekur við eftirlit með því að ærin jafni sig eðlilega eftir burðinn, gangi sér til fóðurs og með því að lömb sýni ekki einkenni slefsýki. Misjafnt er eftir eðli og alvarleika slefsýki hversu þétt það eftirlit þarf að vera en víðast þarf það að vera á 3-6 klukkustunda fresti. Þá þarf að athuga hvort lömb eru blaut á höku, löt eða hafa loftþaninn kvið. Í flestum tilfellum koma einkenni slefsýki ekki fram fyrr en eftir 4-6 klst. og hættan er sömuleiðis liðin hjá eftir 1-2 sólarhringa frá burði.

Eftirlit eftir að 36 klst. eru liðnar snýst um aðrar sýkingar eða sjúkdóma hvort sem er lamba eða áa og hvort ær éta vel og hvort framför lamba er eðlileg. Þá má lengja á milli eftirlitsferða en reglubundið eftirlit borgar sig allan tímann sem fé er á húsi og þar til því er sleppt.