Jarðarber – munúðarfull og lystug

Haft er eftir enskum sautjándu aldar rithöfundi að Guð hefði eflaust getað skapað betri ber en jarðarber en einfaldlega ekki gert það. Jarðarber eru ekki ber í grasafræðilegum skilningi. Þau ilma vel eru falleg á litinn, sæt á bragðið og líkjast gimsteinum í útliti.

Áætluð landbúnaðarframleiðsla á heimsvísu af jarðarberjum árið 2016 er milli 11,5 og 12,5 milljón tonn. Auk þess sem talsvert er ræktað af jarðarberjum í heimilisgörðum og tínt í náttúrunni. Áætlanir gera ráð fyrir að framleiðsla á jarðarberjum í heiminum eigi eftir að aukast talsvert á næstu árum og áratugum.

Ekki eru til opinberar tölur um framleiðslu á jarðarberjum í Kína en áætlað að framleiðsla þar árið 2016 hafi verið um 3,5 milljón tonn. Í Bandaríkjunum var framleiðslan um 1,4 milljón tonn, Tyrkland er í þriðja sæti með um 400 tonn og Spánn er í því fjórða og framleiddi um 300 tonn. Þar á eftir koma Egyptaland, Mexíkó, Rússland, Japan, Suður-Kórea, Pólland, Þýskaland og Ítalía með framleiðslu frá tæpum 300 tonnum og niður í 150 tonn árið 2016.

Kínverjar eru stærstu útflytjendur jarðarberja í heiminum en ekki liggja fyrir opinberar magntölur um útflutninginn. Bandaríkin flytja út næstmest, um 1,5 milljón tonn af ferskum, niðursoðnum og frystum jarðarberjum. Útflutningur á jarðarberjum er einnig mikill frá Tyrklandi og Spáni.

Mestur er innflutningur á jarðarberjum til Bandaríkjanna, ríflega 1,6 milljón tonn, auk þess sem Bretland og lönd Evrópusambandsins flytja einnig inn mikið magn jarðarberja.

Hagstofa Íslands tekur ekki saman tölur og framleiðslu á jarðarberjum á Íslandi en eftir því sem næst verður komist var hún um 100 tonn árið 2016. Sama ár voru flutt inn tæp 448 tonn af jarðarberjum og fyrstu sex mánuði 2017 voru flutt inn tæp 410 tonn. Árið 2016 var mest flutt inn frá Spáni og Hollandi og fyrstu sex mánuði 2017 var mest flutt inn frá Spáni og Bandaríkjunum.

Sala á íslenskum jarðarberjum það sem af er þessu ári er svipuð og á sama tíma á síðasta ári, um 75 tonn.
Innflutningur á jarðarberjum frá Bandaríkjunum jókst gríðarlega í maí 2017 en hríðféll frá Spáni. Án efa má rekja aukinn innflutning fyrstu sex mánuði 2017 til opnunar Costco hér á landi enda eru fersk innflutt jarðarber vinsæl í versluninni.

Ættkvíslin Fragaria

Jarðarber eru af rósaætt og tilheyra ættkvíslinni Fragaria sem telur tuttugu tegundir og fjölda undirtegunda og ræktunaryrkja. Ólíkar tegundir villtra jarðarberja finnast víða um heim en aðallega á norðurhveli. Sú jarðarberjategund sem mest er ræktuð bæði til landbúnaðarframleiðslu og í görðum er blendingur sem kallast Fragaria × ananassa.

Ber jarðarberjaplantna eru ekki ber samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar heldur samaldin sem myndast í blómum með mörgum frævum og mynda mörg fræ. Aldinin myndast við að blómbotninn þrútnar og verður kjötkenndur. Stærð aldinanna er mismunandi eftir tegundum og ræktunarafbrigðum, oftast rauð en einnig hvít eða ljósbleik. Fræin, eða litlu dökku blettirnir utan á jarðarberjum, líkjast aftur á móti litlum hnetum og hafa myndast af sinni frævunni hvert.

Jarðarber eru jarðlægar, skriðular og jurtkenndar plöntur. Þrír til fimmtíu sentímetrar að hæð, eftir tegundum og ræktunarafbrigðum, og fjölga sér með fræjum eða jarðrenglum. Krónublöð blómanna eru fimm og hvít. Blómin ein eða tvíkynja, með fræfli eða fræfum eða fræfli og fræfum eftir tegundum. Upp af gildum jarðstöngli með trefjarót vaxa upprétt, stilklöng og þrífingruð blöð sem eru tígul- eða öfugegglaga og sagtennt.

Nafnahjal

Í rómönskum málum er heiti berjanna dregið af latneska orðinu fraga sem merkir jarðarber. Fraga er skylt sögninni fragro sem merkir að ilma eða anga, samanber enska orðið fragrant. Á spænsku nefnast jarðaber fresón, á frönsku fraise og á ítölsku fragola. Portúgalska orðið fyrir jarðarber er morango. Indíánar Norður-Ameríku kalla jarðarber wuttahimneash sem þýðir hjartalagað ber með fræjum.

Á ensku nefnast þau strawberries sem þýðir beinlíns stráber og gæti nafnið tengst því að berin voru oft ræktuð í beði með strá yfirlagi eða að við uppskeru voru berin stundum þrædd upp á strá og seld sem ber á strái. Á Norðurlandamálum og í þýsku bera jarðarber svipað nafn og á íslensku og tengist nafnið vaxtarlagi plöntunnar. Á norsku og dönsku kallast þau jordbær, á sænsku jordgubben en á þýsku Erdbeere.

Flokkun jarðarberja

Flokkun tegunda innan ættkvíslar­innar Fragaria er fremur flókin og fer eftir erfðum og sameiginlegri litningatölu þeirra. Grunngerðir litninganna eru sjö en hins vegar eru margfeldi litningatalanna mismunandi. Sumar tegundir eru til dæmis tvílitna og með tvö sett af sjö litningum og til eru fjór-, fimm-, sex-, átt- og tíulitna tegundir sem hafa 70 litninga.

Dæmi um tvílitna tegundir eru F. bucharica, F. pentaphylla og F. gracilis sem eru upprunnin í Kína, F. daltoniana, F. nubicola en F. rubicola kemur frá Himalajafjöllum. F. iinumae er frá austanverðu Rússlandi og Japan, F. nipponica kemur frá Japan en tegundin F. nilgerrensis er upprunin í Suður- og Suðaustur-Asíu. F. yezoensis finnst í Norðaustur-Asíu og F. vesca finnst villt víða á norðurhveli og villt íslensk jarðarber eru af þeirri tegund. F. viridis og F. x bifera sem er blendingur F. vesca × viridis finnst villtur í Evrópu og Mið-Asíu.

Fjórlitna tegundir eru F. moupinensis frá Kína, F. orientalis frá Austur-Asíu og Síberíu austanverðri. F. × bringhurstii er fimmlitna blendingur frá strönd Kaliforníu og F. moschata sexlitna tegund sem upprunin er í Evrópu.

Garðjarðarber, sem eru mest ræktuðu jarðarber í heimi, eru áttlitna ræktunarblendingur F. × ananassa en F. chiloensis og F. virginiana eru áttlitna tegundir frá vestan- og norðanverðum Bandaríkjunum. 

Undirtegundir  F. chiloensis, F. c. subsp. lucida og F. c. subsp. pacifica finnast í Alaska, Bresku Kólumbíu, Washington, Oregon og Kaliforníu og F. c. subsp. sandwicensis á Havaíeyjum. F. chiloensis subsp. chiloensis forma chiloensis og F. chiloensis subsp. chiloensis forma patagonica eru frá Argentínu og Síle og áttlitna og eins konar tilbrigði við tegundina  F. chiloensis.

F. cascadensis frá Oregon í Bandaríkjunum eru tíulitna tegund og það eru blendingarnir F.× Comarum og F. × vescana einnig.

Litningafjöldi sumra ræktunarafbrigða, sem kallast hybrid á ensku en bastarðar á íslensku, er ótilgreindur. Dæmi um það eru F. × Comarum, stundum kölluð varalitajarðarber vegna varalitarauðslitarins, og fjöldi bastarða eða ræktunarafbrigða F.  vesca, F. moschata, F. viridis og F. nubicola.

Allar tegundir jarðarberja blandast auðveldlega saman við frjóvgun og eru jarðarber í ræktun oft mjög skyldleikaræktuð.

Stærð og lögun jarðarberja fer eftir tegundum og ræktunarafbrigðum. Yfirleitt eru tegundir með fleiri litninga kröftugri og með stærri berjum en tegundir með lága litningatölu. Aftur á móti eru minni ber oft bragðmeiri en stærri ber.

Hvít jarðarber

Hvít jarðarber, svokölluð ananas­jarðarber, hafa notið talsverðra vinsælda hér á landi undanfarin ár. Berin eru hvít eða ljósbleik og með rauðum fræjum og sagt er að bragðið af þeim sé blanda af jarðarberi og ananas. Ananasjarðarber eru blendingur F. chilonsis og F. virginia og ræktunarafbrigði sem var sett á markað í Þýskalandi 1. apríl 2000 og töldu því margir að um aprílgabb væri að ræða.

Japanskir plöntufiktarar og áhugamenn um jarðarber hafa framræktað ýmis afbrigði hvítra jarðarberja og eitt þeirra, sem kallast hvíti gimsteinninn, er selt sem lúxusvara og rándýrt.

Saga og nytjar

Jarðarber njóta gríðarlegra vinsælda um allan heim og hafa kannanir sýnt að við bragðprófanir velja börn jarðarberjabragð sem besta bragðið. Jarðarber eru mest borðuð fersk en einnig úr dós. Þau eru pressuð í safa, notuð í bakstur, í ís, sósur, súkkulaði, sultur og sem skraut í hanastélsdrykki. Hægt er að fá ilmvatn, svitalyktareyði og sjampó með jarðarberjaangan og hvaða karlmaður man ekki eftir fyrsta kossinum þar sem varir konunnar glönsuðu og brögðuðust af jarðarberjaglossi.

Garðajarðarber eins og við þekkjum þau í dag voru fyrst ræktuð í Frakklandi. Franski kortagerðar- og ræktunarmaðurinn Amédée-François Frézier flutti með sér jarðarberjaplöntur af tegundinni F. chiloensis frá Síle árið 1714. Sjóleiðin frá Síle til Marseille tók sex mánuði og lifðu fimm plöntur ferðina af.

Rúmum þremur áratugum síðar, um 1750, var þeim frjóvgað saman við F. virginiana sem hafði borist til Frakklands frá Norður-Ameríku 1624. Úr varð ræktunartegund sem kallast F. × ananassa og eru vinsælustu og mest ræktuðu jarðarber í dag.

Ræktunarafbrigði og yrki F. × ananassa hlaupa á þúsundum og liggur mismunur þeirra í ólíkum blómgunartíma og þroska berjanna, þoli gegn sjúkdómum og meindýrum, frostþoli og stærð, lögunar, þéttleika og bragði berjanna.

Fyrir tíma F. × ananassa var villtum jarðarberjum safnað til átu. Í Evrópu var algengasta jarðarberið F. vesca sem stundum er kallað skógarjarðarber og berið einu sætindin sem fátækir gátu leyft sér.

Ómögulegt er að vita fyrir víst hvenær menn neyttu fyrst jarðarberja en fræ þeirra hafa fundist við rannsóknir á mannvistarleifum frá nýstein- og járnöld. Ekki eru til heimildir um ræktun jarðarberja í Evrópu fyrr en á fjórtándu öld.

Rómversku sagnaritararnir Pliny og Ovid minnast á jarðarber í ritum sínum en segja ekkert um ræktun þeirra. Virgil varar börn við að tíma jarðarber í einu riti vegna hættunnar á að snákar leynist í undirgróðrinum. Á tólftu öld sagði Hildegard von Bingen að jarðarber væru óhæf til neyslu vegna þess að snákar, froskar, sniglar og ormar skriðu innan um þau.

Heiður og vinsældir jarðarberja jukust á fjórtándu öld og fyrstu heimildir um stórtæka ræktun þeirra er frá Frakklandi árið 1368 þegar Karl V lét gróðursetja 1200 villtar jarðarberjaplöntur í garðinum við Louvre. Nokkrum árum síðar fylgdu hertoginn og hertogaynjan í Burgundy í kjölfarið og létu planta út nokkur þúsund jarðarberjaplöntum á jarðareign sinni í Dijon-héraði.

Á fimmtándu öld notuðu munkar í Evrópu lit sem unninn var úr villtum  jarðarberjum til að lýsa handrit og í flæmskri og þýskri myndlist frá fimmtándu til sautjándu aldar voru jarðarber vinsælt myndefni.
Fljótlega eftir að Kristófer Kólumbus og kónar hans römbuðu á Ameríku 1492 kom í ljós að frumbyggjar Nýja heimsins ræktuðu bæði stærri og bragðbetri jarðarber en gert var í Gamla heiminum. Þrátt fyrir það dróst fram á miðja átjándu öld að flytja jarðarberjaplöntur frá Ameríku til Evrópu til að kynbæta evrópsk skógarjarðarber með.

Í Suðurríkjum Bandaríkjanna, þar sem mikið er ræktað af jarðarberjum, byggir uppskeran að stórum hluta á farandverkafólki og ólöglegum innflytjendum frá Mexíkó. Laun þeirra sem tína berin eru mjög lág og oft undir lágmarkslaunum og aðstæður fólksins bágbornar.

Þar sem uppskera byggir að stórum hluta á ódýru vinnuafli kann verð á jarðarberjum að hækka verulega á næstu árum verði Trump Bandaríkjaforseta að áformum sínum um að reisa múr á landamærum Bandaríkjanna og Mexíkó og stöðva straum fólks frá Mið-Ameríku til Bandaríkjanna.

Strawberry Fields Forever – eitrið eins og dalalæða

Gríðarlegt magn af skordýra-, illgresis- og sveppaeitri og annars konar efnum er notað við stórræktun á jarðarberjum. Forstöðumenn gagnfræðaskóla eins í Kaliforníu hafa miklar áhyggjur af því að jarðarberjaræktendur sem eru með akra, sem huldir eru með plasti, allt í kringum skólann séu að eitra fyrir nemendum og kennurum með gengdarlausri notkun á skordýra-, illgresis- og sveppaeitri.

Skólinn er í hluta sýslunnar þar sem meirihluti íbúa er af spænskum og mexíkóskum uppruna og er skólinn og skólalóðin hreinlega umkringd jarðarberjaökrum. Mörgum þætti slíkt eflaust eftirsóknarvert en sá hængur er á að mikið magn af skordýra- og illgresislyfjum er notað við ræktunina og úðast yfir skólann. Þegar mest er liggur eitrið eins og dalalæða yfir skólalóðinni og lyktin af því alltum­lykjandi.

Jarðarberjaræktun í sýslunni er stórtæk og þar eru framleidd um hálf milljón tonna af þeim á ári og mörg efni sem úðað er á þau með þeim hættulegustu sem notuð eru í landbúnaði og geta meðal annars valdið öndunarörðugleikum og skaða á fóstrum.

Berin frá Driscoll

Driscoll Associates er einn stærsti framleiðandi og söluaðili jarðarberja í heiminum og það fyrirtæki sem mest er flutt inn af jarðarberjum frá til Íslands. Fyrirtækið er sagt borga yfir lágmarkslaunum fyrir tínsluna en hvað varðar notkun á eiturefnum við ræktunina er það ekki eftirbátur annarra fyrirtækja.

Þjóðtrú og lækningar

Jarðarber eru tákn ástargyðjunnar Venusar. Sagt er að ef samvaxin jarðarber eru tekin í tvennt og annar helmingurinn gefinn aðila af hinu kyninu muni sá eða sú verða ástfanginn af gefandanum og gefandinn af þiggjandanum.

Rómverjar töldu berin góð til ýmiss konar lækninga og meðal annars draga úr þunglyndi, nýrnasteinum, yfirliði, þembu, hita, hálsbólgu, þvagsýrugikt og ýmsum blóðsjúkdómum.

Myndir af jarðarberjum voru meitlaðar á steinsúlur í kirkjum sem tákn um fullkomleika og réttlæti.
Sagan segir að Kleópatra drottning í Egyptalandi hafi baðað sig upp úr geitamjólk. Slíkt bliknar þó í samanburði við böð maddömu Tallien við hirð Napóleons keisara sem baðaði sig reglulega í safa af ferskum jarðarberjum. Slíkt hlýtur að hafa krafist talsverðrar vinnu á sínum tíma en kosturinn er að berin hljóta að hafa staðist allar kröfur um að vera lífræn.

Í Bæjaralandi er til siðs að hengja körfur með jarðarberjum á horn nautgripa sem gjöf til álfanna. Í staðinn er sagt að álfarnir auki nyt og hraustleika kúnna. 

Jarðarber á Íslandi

Villt jarðarber finnast allvíða á Íslandi og er kjörlendi þeirra skógar og brekkur á móti suðri. Þau eru minni en búðajarðarber og þroskast seint en eru einstaklega góð á bragðið.

Í Grasnytjum síra Björns Halldórssonar frá Sauðlauksdal, frá 1781, segir um villt íslensk jarðarber sem

Björn kallar jarðarberjagras: „Bæði berin og rótin eru nokkuð samandragandi, bæta hlandstemmu, flýta fæðingu kvenna, tempra blóðhita. Jurtin græðir og hreinsar sár þegar hún er við þau lögð. Rótin stemmir blóðnasir, jurtin í munni tuggin og berin segja menn hreinsi og verji við eitruðu lofti. Hrá berin, með sykri, mjólk eða víni, þykja sælgæti og þó halda menn þau hollari með sykri og víni en með feitri mjólk. Þessi ber hreinsa hraðberg af tönnum og skaða þær þó ekki. Þau eru góð lækning við liðaveiki og fótaveiki og skal þá eta mikið af þeim. Hr. von Linné segist hafa etið af þeim fullt skerborð um sinn og við það batnaði honum sín fótaveiki. Líka eru þessi ber þeim góð sem haldnir eru af lungnasótt.“

Schierbeck, landlæknir og formaður Hins íslenska garðyrkjufélags, birti skýrslu um nokkrar tilraunir til jurtaræktunar á Íslandi í Tímariti hins íslenska bókmenntafélags ári 1886 þar sem hann segir meðal annars: „Jeg er enn á því, að rækta megi jarðarber hjer á íslandi í reit með gluggum yfir bæði vetur og vor, enda þótt jeg hafi verið mjög óheppinn hingað til með tilraunir mínar að því er þetta snertir. Vorið 1884 sendi Möllgaard garðjurtasali mjer ágætar tegundir af jurt þessari; en af því að rúm vantaði fyrir þær í reit, voru þær gróðursettar á bersvæði og uxu þær þar mjög vel, blómstruðu, og flækjur uxu út frá þeim, en engin ber komu á þær. Ætlun mín var sú, að flytja þær inn í reit um haustið, en það var því miður eigi gjört, af því að tími vannst eigi til þess, og næsta vor voru þær allar dauðar, nema ein. Haustið 1885 fjekk jeg 200 afbragðsgóðar jarðberjajurtir frá Rothe garðyrkjumanni við Rosenborgarhöll; en þar eð þær komu hingað með októbermánaðarferðinni, gátu þær eigi náð að festa nægar rætur fyrir veturinn, með því að þá tók að frjósa fám dögum seinna. Öll aðhlúning með gluggum og yfirbreiðslu um veturinn var þess vegna ónóg og engin einasta af jurtum þessum lifði til vorsins. Samt sem áður fýsir mig að gjöra nýjar tilraunir í þessu efni.“

Talsvert er um að fólk rækti jarðarber í heimagörðum en helstu framleiðendur er Silfurtún, Jarðarberjaland, Sólbyrgi, Kvistar og Dalsgarður.

Ræktun heima

Jarðarber þrífast best á sólríkum stað og í næringarríkum jarðvegi með sýrustig milli 6 og 6,5. Til þess að tryggja góða uppskeru er nauðsynlegt að endurnýja plönturnar á fjögurra til sex ára fresti.

Einnig er gott að skipta um ræktunarstað þegar plönturnar eru endurnýjaðar til að koma í veg fyrir jarðvegsþreytu. Gott er að rækta jarðarber í hengipottum en í beði er æskilegt bil á milli plantna 30 til 40 sentímetrar. Ranabjöllur og sniglar eru sólgnir í jarðarber og geta gert mikinn skaða.

Yrkin 'Zephyr’, 'Korona’, ’Glima’, ’Rita’ og ’Senga Sengana’ hafa öll reynst vel hér á landi.