Mjaltaþjónafjós algengasta fjósgerðin á Íslandi

Allt frá árinu 2003 hefur Landssamband kúabænda staðið fyrir því að taka saman upplýsingar um fjósgerðir á Íslandi og þróun þeirra ásamt ýmsum öðrum gagnlegum upplýsingum. Þetta hefur verið gert u.þ.b. annað hvert ár og nú liggur fyrir níunda skýrslan og tekur hún til árabilsins 2017-2019. 

 

Margt afar áhugavert kemur fram í þessari skýrslu og m.a. að í fyrsta skipti þá eru básafjós með rörmjaltakerfi ekki lengur algengasta fjósgerðin á Íslandi en mjaltaþjónafjósin hafa nú tekið forustuna í þessum efnum. Fullyrða má að ekkert annað land í heiminum hafi jafn hátt hlutfall mjaltaþjónafjósa af heildarfjölda fjósa.

 

Hlutfallsleg skipting fjósgerða 1994–2019.

 

542 fjós í framleiðslu

 

Í skýrslunni kemur fram að í árslok 2019 voru 542 fjós í mjólkur­framleiðslu á Íslandi en haustið 2009 voru þau 685 og hefur fjósum því fækkað um 143 á síðasta áratug eða um 21%. Þessi þróun er mjög svipuð því sem verið hefur hér á landi síðustu tvo áratugina.

 

Ef litið er til þróunarinnar síðustu tvö ár þá hefur fjósum hér á landi fækkað um 31 eða 5,4%. Þessi þróun hér á landi er afar áþekk þeirri þróun sem á sér stað um alla Evrópu, þar sem fjósum hefur verið að fækka um 4-8% á ári. Þrátt fyrir fækkun fjósa á hverju ári bæði á Íslandi og í Evrópu hefur heildar mjólkurframleiðslan aukist jafnt og þétt enda hafa eigendur þeirra fjósa sem eftir standa stækkað þau.

 

73% kúnna í lausagöngu

 

Undanfarna áratugi hafa orðið gríðarlega miklar breytingar á húsvist íslenskra mjólkurkúa og ekki eru nema rétt um 20 ár síðan nærri öll fjós landsins voru básafjós af einhverri gerð og kýrnar því bundnar á bása en þetta er gjörbreytt í dag. 

 

Af þeim 542 fjósum sem voru í framleiðslu í árslok 2019 þá voru 58,1% þeirra lausagöngufjós. Þetta hlutfall gefur þó ekki alveg rétta mynd af stöðu aðbúnaðar kúa á Íslandi því ef litið er til stærðar fjósanna þá eru lausagöngufjósin með mun fleiri kýr að jafnaði. Í árslok 2019 voru þannig 73,3% allra kúa á landinu í lausagöngufjósum en fyrir fjórum árum var þetta hlutfall 60,3% svo breytingin er ansi hröð og ef hún heldur svona áfram verða nánast allar kýr landsins í lausagöngu eftir 7 ár.

 

Á meðfylgjandi mynd hér að ofan  má sjá hvernig þróun fjósgerða hefur verið síðustu áratugi. Eins og sjá má gengu breytingarnar nokkuð hratt fyrir sig fram undir hrun en svo hægði verulega á þróuninni, sem hefur svo aftur tekið mikinn kipp síðustu árin.

 

 

 

Mjaltaþjónafjós algengust

 

Í skýrslunni er fjósgerðum skipt upp í tvo yfirflokka og samtals fimm undirflokka þar sem yfirflokkarnir eru annars vegar básafjós og hins vegar lausagöngufjós. Undirflokkar þessara tveggja megin fjósgerða taka svo mið af þeirri mjaltatækni sem er í notkun í fjósunum. 

 

Niðurstöðurnar má sjá í töflu 1, en þar kemur fram að frá árinu 2009 hefur básafjósum fækkað verulega eða úr 446 í 227 eða um 49%. Á sama tíma tíma hefur lausagöngufjósum fjölgað úr 238 í 315 sem er rúmlega 32% aukning á liðnum áratug. Þá koma fram í þessari skýrslu þau tíðindi, eins og hér að framan hefur verið nefnt, að básafjós með rörmjaltakerfi eru ekki lengur algengasta fjósgerðin á landinu en þau voru um áramótin 182 en á sama tíma voru mjaltaþjónafjósin orðin 216. Gengur þannig eftir þróun sem hefur verið fyrirsjáanleg all lengi og þessum skiptum á algengustu fjósgerð landsins var einmitt spáð í skýrslu Landssambands kúabænda fyrir tveimur árum. Þá er afar fróðlegt að sjá að enn eru þrjú fjós hér á landi sem nota vélfötur til mjalta.

 

Veigamesta breytingin á síðustu 10 árum er auðvitað mikill framgangur fjósa með mjaltaþjóna. Á þeim tíma hefur fjósum á Íslandi fækkað um 143 fjós en á sama tíma hefur mjaltaþjónafjósum fjölgað um 121.

 

Meðalnyt mjaltaþjónafjósa langhæst

 

Þegar skoðað er samhengi afurða, samkvæmt skýrsluhaldi RML, og fjósgerða kemur ekki á óvart að fjós með mjaltaþjónum eru langafurðahæst á landinu og er það í samræmi við uppgjör fyrri ára. Tekið skal fram að við þessa útreikninga er alltaf notað uppgjör allra búa í árslok uppgjörsársins, óháð því hvort þau hafi skipt um mjaltatækni á árinu eða ekki. Þá koma sum bú ekki til uppgjörs vegna vanskila á skýrslum eða annarra óvssuþátta. Þessi reikniaðferð ber auðvitað með sér ákveðna skekkju og skal því tekið með fyrirvara enda má t.d. ætla að meðalafurðir ættu að vera hærri á búum sem skiptu úr hefðbundinni mjaltatækni á árinu og yfir í mjaltaþjónatækni vegna tíðari mjalta.

 

Þrátt fyrir þessa annmarka er, eins og áður segir, heildarmeðaltal mjaltaþjónabúa landsins hæst en vegið meðaltal þeirra var  6.710 kg mjólkur að jafnaði á hverja árskú á nýliðnu ári. Næstafurðahæstu búin voru svo lausagöngfjós án mjaltaþjóna með 6.131 kg. Þá voru meðalafurðir kúa í básafjósum með mjaltabása 5.961 kg og lægstar meðalafurðir eru að jafnaði í básafjósum með rörmjaltakerfi eða 5.619 kg. Hver meðalkýr er því að skila af sér rúmlega einu tonni meira af mjólk sé hún í mjaltaþjónafjósi í stað þess að vera í básafjósi með rörmjaltakerfi. Þessi gríðarlega mikli munur getur skýrst af mörgum þáttum og sýna fyrri athuganir hér á landi að t.d. tíðari mjaltir mjaltaþjóna skýra í kringum helminginn af meðal afurðaaukningunni einni og sér og í þessu tilfelli eru það um 400 kíló mjólkur. Hinn hlutann má skrifa á betri aðbúnað og hreyfingu, nákvæmari kjarnfóðrun og almennt betri búnaðar til bættrar bústjórnar á búum sem nota sjálfvirk mjaltakerfi.

 

 

Mjaltaþjónafjós einnig stærst

 

Ekki þarf að koma á óvart að lausagöngufjós með mjaltaþjónum eru stærst að meðaltali en árskúafjöldi þeirra er í árslok 2019 var 65,3 kýr en þessi bú eru að jafnaði með 1,25 mjaltaþjóna. Þrátt fyrir að þessi bú beri af í fjölda kúa, þá er bústærðin enn vafalítið nokkuð undir þeim mögulega árskúafjölda sem þessi fjós geta mjaltatæknilega séð borið.

 

Næststærsta fjósgerðin er svo lausagöngufjós án mjaltaþjóns og þar á eftir koma básafjós með mjaltabásum og hafa þessi bú einnig stækkað á undanförnum árum. Hin hefðbundnu básafjós eru vel innan við helmingi minni en mjaltaþjónafjósin eins og sjá má á töflu 2.

 

76% mjólkurinnar frá kúm í lausagöngu

 

Út frá framangreindum upplýsingum má áætla framleiðslugetu hverrar fjósgerðar, sem hlutfall af heild. Árið 2009 var fyrsta árið sem mjólk frá kúm í lausagöngu náði yfir 50% af heildinni en þá reiknaðist framleiðsla allra lausagöngufjósa til að vera 51,7% en nú reiknast þetta hlufall að vera 76,0%.

 

Fimmtungur kúnna í fjósum með >80 kýr

 

Í skýrslunni kemur fram að flest fjós landsins eru í dag með 21-40 árskýr eða 191 talsins en fjós með færri en 20 árskýr voru ekki nema 44 í árslok 2019 og voru þau þá með 650,1 árskú. Það eru færri árskýr en t.d. voru í þremur stærstu fjósum landsins, sem voru á sama tíma með 658,4 árskýr.

 

Meðalbústærð fjósanna í uppgjörinu var 47,8 árskýr en tveimur árum fyrr var meðalbústærðin 45,9 árskýr, sem er stækkun um 4,1%. Alls voru 235 kúabú með færri en 40 árskýr í þessu uppgjöri eða 43,4% en í þessum 235 fjósum voru  voru þó ekki nema 24,9% af árskúm landsins. Bú á bilinu 40-80 árskýr voru alls 262 talsins eða 48,3% og í þessum fjósum voru 55,5% af árskúm landsins í árs-lok 2019. Þá voru fjós með fleiri en 80 árskýr alls 45 eða 8,3% og hefur þetta hlutfall hægt og rólega verið að skríða upp á við á undanförnum árum. Þannig voru t.d. ekki nema 3,8% fjósa landsins með fleiri en 80 árskýr árið 2013. Nærri fimmtungur árskúa landsins eða 19,6% voru í fjósum með fleiri en 80 árskýr í árslok 2019.

 

Hlutfall aftakara aukist

 

Árið 2009 voru í fyrsta skipti teknar saman upplýsingar um vinnuléttandi tækni við mjaltir, þ.e. upplýsingar um brautakerfi í básafjósum, aftakarakerfi í básafjósum og tíðni aftakarakerfa í mjaltabásum. Var þetta gert til þess að varpa betur ljósi á þær vinnuaðstæður sem kúabændur landsins búa við, enda er einn mesti vinnusparnaður við mjaltir talinn felast í aftakaratækninni. Á þeim 10 árum sem liðin eru hefur orðið mikil hlutfallsleg aukning á notkun tækninnar við mjaltir, bæði vegna nýfjárfestinga í tækninni, en einnig vegna úreldingar fjósa sem ekki höfðu þessa tækni. Þannig mátti finna aftakara í 41,7% fjósa árið 2009 en nú í 52,8% allra fjósa þar sem hefðbundin mjaltatækni er notuð. Þessari vinnuléttandi tækni fjölgar því afar hægt sem vekur nokkra furðu og þannig fækkaði t.d. fjósum sem nota aftakara við mjaltir um 34 síðustu tvö ár en athygli vekur að hin notuðu tæki, sem þessi kúabú hafa hætt notkun á, virðist ekki skila sér í áframhaldandi notkun á öðrum búum.

 

Í skýrslunni eru ýmsar aðrar upplýsingar en hér hafa verið nefndar en hægt er að lesa hina ítarlegu skýrslu í heild sinni á vef Landssambands kúabænda, www.naut.is.