Mjólkurkvótinn lagður niður

Nú er það að gerast sem ýmsir mjólkurframleiðendur í Evrópu hafa beðið lengi eftir að framleiðslustýring í mjólkurframleiðslunni með kvóta er lögð niður eftir um þriggja áratuga veru. Ljóst er að þetta eru verulegar breytingar á starfsumhverfi framleiðslunnar.

Ég vil í þessum pisli endursegja að hluta grein eftir Susanne Clausen sem verið hefur helsti hagfræðingur danskra kúabæanda um tvo áratugi. Þess má geta að hún kom hingað til lands sem ráðgjafi í samandi við skýrslu Rannís um stöðu og þróunarhorfur í nautgriparækt á Íslandi sem unnin var fyrir rúmum áratug. Í framhaldi vil ég stuttlega víkja að fleiri viðhorfum utan úr Evrópu til þessara mála frá síðustu dögum og aðeins víkja að hvernig þetta snýr að íslenskum mjólkurframleiðendum frá mínum bæjardyrum séð.

Í byrjun greinar sinnar rifjar Susanne upp atriði í sambandi við þróun kvótans. Eins og íslenskir bændur fjárfestu þeir dönsku einnig í kvótakaupum og þau fóru fram á kvótaþingi með vissu millibili líkt og íslenskir bændur þekkja. Sala kvótans hófst á þennan hátt árið 1997 og salan svarar til þess að 77% heildarkvótans hafi gengið kaupum og sölu frá þeim tíma. Hafa verður hugfast að danski kvótinn var aðeins leyfi til ákveðinnar framleiðslu, með öllu aftengdur öllum styrkjum til framleiðslunnar, en hins vegar voru afleiðingar umframframleiðslu dönskum bændum miklu þyngri í skauti en þeir íslensku þekkja. Danska kvótaverðið fór yfir fjórar danskar krónur í upphafi aldarinnar en hefur síðustu árin sveiflast á milli einnar og tveggja danskra króna.

Evrópusambandið setti kvótann á til að hemja framleiðsluna og geta jafnframt haldið uppi hærra mjólkurverði en heimsmarkaðsverð mjólkur var á þeim tíma. Hliðaraðgerðir tryggðu jafnframt að hagræðingaraðgerðir voru í framleiðslunni. Niðurfelling kvótans hjá Sambandinu er þáttur í breyttri landbúnaðarstefnu, frá verndaðri framleiðslu til markaðsstýringar. Útflutningsuppbætur falla með öllu niður og lágmarksverð (þegar stjórnvöld grípa inní þróun með uppkaupum) hefur verið stórlækkað.

Heimsmarkaðsverð hefur verið aðeins á uppleið eftir mikla dýfu. Minna aðhald hefur leitt til miklu meiri sveiflna í mjólkurverði en áður voru. Kostnaðurinn við kvótann verður í framtíðinni greiddur með miklu meiri verðsveiflum en bændur þekktu áður.

Margir óttast að verðfall mjólkur verði það mikið að framleiðslan dragist verulega saman. Þessar áhyggjur eru samt mestar hjá þeim þjóðum sem ekki hafa náð að framleiða landskvótann síðustu árin og þar sem framleiðsluskilyrði eru óhagstæð. Hún telur samt slíka spádóma ekki byggða á rökum. Spár bæði Sambandsins og FAO-OECD gera ráð fyrir verulega aukinni eftirspurn á komandi árum frá þróunarlöndunum sem haldi uppi mjólkurverði. Einkum er gert ráð fyrir að verð á osti haldist hátt sem kemur víst dönsku framleiðslunni sérlega vel.

Góðar markaðshorfur en mikil skuldsetning

Markaðshorfur eru því góðar og danskir mjólkurframleiðendur búa við hvað bestar framleiðsluaðstæður og tækni í heiminum. Lítið eigin fjármagn og lág framleiðni fjármagnsins er hins vegar veikasti punkturinn. Það ásamt miklum sveiflum í verði afurða er baneitruð blanda sem ekki hvetur til fjárfestinga en fremur að treysta fjárhagsstöðu.
Leiðin til að bæta stöðuna við afnám kvótans byggir því á að styrkja búið með:

Betri rekstri
Fjölga mjólkurkúnum í núver­andi aðstöðu
Viðbyggingum
Nýbyggingu  

Bættur rekstur getur náðst bæði með aukinni framleiðslu  við óbreyttan framleiðslukostnað eða með að draga úr kostnaði en halda óbreyttri framleiðslu. Margir hafa möguleika til að auka framleiðslu með fleiri kúm við núverandi aðstæður með auka endingu kúnna og geta um  leið aðeins minnkað kvíguuppeldið. Með viðbyggingum geta sumir aukið afköst vannýttra framleiðslukerfa eins og mjólkurbásanna. Einstaka hafa möguleika til að byggja nýtt fjós en þeir eru örfáir við núverandi aðstæður.

Vegna erfða­framfara muni afurðir eftir hverja kú halda áfram að aukast. Allt bendir því til að framleiðslan muni aukast talsvert á næstu árum. Myndin gefur hugmynd um hvað séu líklegar breytingar í mjólkurframleiðslunni til ársins 2021 að mati höfundar. Gert er ráð fyrir árlegri afurðaaukningu sem nemur 1,5% á grip á ári en það er minna en ráðgjafaþjónustan spáir, þeirra spár gera ráð fyrir 11.000 kg ársnyt árið 2018. Gerist það næst sex milljarða markið í innveginni mjólk því annaðhvort fyrr eða með færri kúm en ella. − Já, þannig líta Danir á málin.

Annað hljóð í strokknum í Svíþjóð

Hinum megin við Sundið í Svíþjóð er annað hljóð í strokknum. Þeirra spár segja að árið 2015 verði versta ár sænskra mjólkurframleiðenda hvað afkomu varðar. Þeir benda að vísu á mikla óvissu um þróunina bæði í mjólkurverði og framleiðslukostnaði sem sjaldan hafi verið í sömu óvissu. Aftur á móti telja þeir stöðuna framundan í nautakjötsframleiðslunni bjarta. Þeir segja að framleiðsluaukning vegna brottnáms kvótans sé að mestu komin fram og því verði ekki aukning á EB-svæðinu í mjólkurframleiðslu á árinu 2015.

Hin nýja landbúnaðarstefna ESB

Í alveg nýútgefnu eintaki af riti norskra mjólkurbænda eru frásagnir af hinni nýju landbúnaðarstefnu ESB fyrst og fremst frá sjónarhóli norrænu aðildarlandanna. Grunnurinn á stuðningi sambandsins hingað til var þannig t.d. að 55% fóru í stuðning á land en 13% heildarfjár var varið til gripastuðnings vegna nautgripa og sauðfjár. Nú eru gefnar heimildir til að færa aukinn stuðning á gripagreiðslur. Finnar nýta sér það en Svíar ekki. (Muna þarf að verulegur hluti í stuðningi við landbúnað í þessum löndum, einkum Finnlandi, er stuðningur til harðbýlli héraða).

Stærstu breytingarnar nú er aukinn „grænn“ stuðningur og skal að lágmarki 30% alls stuðningsins vera mögulegt að flokka sem slíkan. Margar skilgreiningar þar eru samt óljósar. Krafa er um ákveðið lágmark af lífrænu svæði á hverri jörð, en svo virðist sem hinir miklu skógar í Skandinavíu sjái um að uppfylla þau skilyrði í þeim löndum að mestu. Fjölbreytni á að hvetja með kröfu um lágmarki þrennskonar ræktun á búum sem ná tilskilinni stærð. Þetta telja greinarhöfundar að geti verið mjög íþyngjandi fyrir einhliða búrekstur í ýmsum jaðarlöndum. Þá er talið jákvætt að ákveðinn hluti stuðningsins er merktur sérstuðningi til ungra bænda.

Á blaðamannafundi með embættismönnum voru ákaflega ólík sjónarmið um framtíðarþróun í mjólkurframleiðslunni. Menn virtust almennt sammála um að allra næstu misseri gætu orðið mjólkurframleiðslu erfið í skauti en til lengri tíma litið sé framtíðin björt. Mikil aukning mun verða í eftirspurn bæði frá Afríku og einkum Asíu þar sem Kína fer fremst í flokki. Ýmsir sem skrifa um þróun gagnvart Kína benda samt á þá miklu óvissu sem þar geti verið í stórvelda- og stjórnmálaþróun á næstu misserum. Hinni auknu eftirspurn verður hvorki mætti frá Nýja-Sjálandi eða Bandaríkjunum, þau eru þegar búin að nýta framleiðslumöguleika að mestu. Möguleikar til framleiðsluaukningar er helst að finna í löndum í norðanverðri Evrópu. Þeir töldu aftur á móti að framtíðarhorfur nautakjötsframleiðslunnar væru ekki jafn bjartar vegna þess að neysla á nautakjöti mundi minnka á komandi árum.

Umtalsverðar sviptingar fram undan

Ljóst er því að á næstu árum verða umtalsverðar sviptingar í mjólkurframleiðslu í mörgum löndum og spár um hvað verði um margt misvísandi og framtíðin ein dæmir hvað er rétt og rangt.

Íslenskir mjólkurframleiðendur standa áreiðanlega nú á meiri tímamótum en oft hefur verið. Margt af því dregur Guðni Ágústsson ágætlega fram í grein í síðasta Bændablaði. Það er líklegt að þróunin í framtíðinni hér á landi verði ekki eins óháð því sem gerist utan landsteinanna og verið hefur. Því er áreiðanlega nauðsynlegt að horfa aðeins til þess sem þar gerist.

Kvótinn í mjólkurframleiðslu er settur á hér á landi um líkt leiti og í Evrópu. Markmiði var það sama og þar að hafa stjórn á framleiðslumagninu. Hér var það sniðið að innlendri framleiðslu. Miklar breytingar hafa orðið á innra og ytra umhverfi mjólkurframleiðslunnar hér á landi. Mjólkurframleiðendum hefur stórfækkað, búin stækkað og afurðir á hvern grip aukist. Á allra síðustu árum hefur síðan orðið gífurleg aukning á eftirspurn á mjólk og mjólkurvörum. Við þetta hefur hlutverk kvótans til framleiðslustýringar horfið eins og dögg fyrir sólu. Íslenska kvótakerfið er hins vegar frábrugðið hliðstæðum kerfum í öllum löndum að við það hefur einnig verið bundinn stuðningur ríkisvaldsins við framleiðsluna að stórum hluta. Þetta hefur leitt til að kerfið hefur orðið viðkvæmt í umfjöllun og tvímælalaust vanmeðfarið að vinna sig frá því. Hins vegar þá held ég að framtíðarþróun mjólkurframleiðslunnar hér á landi velti gífurlega á að menn beri gæfu til að móta nýjar leiðir. Annars held ég að kvótakerfið verði Gleipnir íslenskrar mjólkurframleiðslu.
Tilboð landbúnaðarráðherra um sameiginlegan búvörusamning fyrir íslenskan landbúnað jafnhlið verulegum breytingum á stuðningsformi er það glæsilegt boð að íslenskir bændur verða að leggja allt til að það megi verða að veruleika.

Í slíkum umræðum verður að velta öllum steinum og reyna að sjá fyrir ögranir sem fram undan eru, þær eru nefnilega miklar og risavaxnar og um sumar ekki leitað til sögunnar um lausnir eins og t.d. loftslagsmál sem hvort sem við viljum eða ekki koma þar á komandi árum með miklum þunga. Ástæða er til að velta vel fyrir sér hlutum eins og aukinni hagræðingu. Því fylgir að gera sér ljóst að vöxturinn getur falist í svo mörgu. Þróun hagræðingar síðustu áratuga hefur öðru fremur falist í stækkun og auknum fjármagnskröfum. Fjármagnið hefur fullan þrótt til að fóðra sig  sjálft og vera í sjálftökusæti. Oft gerist það með bágborinni afkomu þeirra sem að framleiðslunni starfa.

Aukin hagræðing í lífrænum framleiðsluferlum hygg ég að sé það sem er heilbrigðast og lengst og best stendur. Þegar er horft er til þróunar mjólkurfarmleiðslu eftir löndum verður tæpast varist þeirri ályktun að hagur þeirra sem að framleiðslunni standa sé oft á tíðum hvað lakastur þar sem hagræðingarþróunin hefur náð hvað lengst.

Í framleiðslugreinum eins og alifugla- og svínarækt virðist sem hinn almenni framleiðandi hafi tapað öllum völdum og fjármagnið eitt sé orðinn hinn harði húsbóndi, en bóndinn áhrifalaus. Mér virðist sem mjólkurframleiðslan geti nú staðið á þeim tímamótum hvort hún vilji þróast í þennan farveg eða hafi kjark til þess að móta eigin leiðir til framtíðar.

Fyrst og síðast held ég að bændur verði samt að muna eftir að þeir eru að stunda landbúnað. Hvert leiðir áframhaldandi stjórnlítil þróun með minni og minni tengslum við landið sjálft?