Eðlilegur munur á sæðingagjöldum?

Ástæða þess að ég tek mér penna í hönd nú er sú að ég var nýverið að skoða þann mun sem er á sæðingagjöldum hjá kúabændum milli svæða hérlendis. Ég bý á Vesturlandi, þ.e. á svæði Búnaðarsamtaka Vesturlands sem sjá um kúasæðingar frá Kjalarnesi í suðri, Borgarfirði, Snæfellsnesi, Dölum og allt til Vestfjarða í norðri. Þetta er víðfeðmt svæði en þó ekkert víðfeðmara en t.d. á Suðurlandi þar sem Búnaðarsamband Suðurlands rekur kúasæðingar allt frá Hellisheiði í vestri allt austur á Hérað.

 

Hérlendis rekum við nokkur fyrirtæki sem sjá um kúasæðingar eða líklega ein sex talsins fyrir um 26 þús. kýr. Það lætur því nærri að meðalfjöldi kúa á rekstraraðla sé 4.300 talsins. Miðað við 1,9 sæðingar á kú til jafnaðar ætti heildarfjöldi sæðinga að vera nálægt 49 þús. á ári eða rétt rúmlega 8.200 á hvern rekstraraðila.

 

Sæðingastarfsemin í landinu nýtur stuðnings samkvæmt samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar dags. 19. feb. 2016 og í 20. gr. reglugerðar nr. 1181/2017 um stuðning í nautgriparækt er kveðið á um skiptingu þessa stuðnings:

 

Greiðslum vegna kynbótastarfs skal Matvælastofnun ráðstafa með eftirfarandi hætti:

a. 65% fjárhæðarinnar skiptist samkvæmt fjölda stöðugilda frjótækna sem starfa fyrir hvern aðila.

b. 20% fjárhæðarinnar skiptist samkvæmt heildarfjölda ekinna kílómetra pr. sæðingu á starfssvæði hvers aðila. Ekki er þó greitt fyrir fyrstu 20 kílómetra sem eknir eru vegna hverrar sæðingar.

c. 10% fjárhæðarinnar skiptist samkvæmt fjölda sæðinga á starfssvæði hvers aðila.

d. 5% fjárhæðarinnar renna til Nautastöðvar Bænda­samtaka Íslands til að standa straum af kostnaði við þjálfun frjótækna.

 

Heimilt er að ráðstafa allt að 3% árlegra framlaga til kynbótastarfs skv. samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar til að styrkja mikilvæg sameiginleg verkefni í kynbótastarfinu, s.s. kvíguskoðun o.fl.

Sú fjárhæð sem tilgreind er í samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar að renni til kynbóta- og sæðingastarfsemi er nálægt 199 milljónum króna á árinu 2018. Þessi fjárhæð rennur að langmestu leyti til sæðingastarfsemi eða a.m.k. ríflega 96% hennar. Heimild er til að styðja við kvígu- eða kúaskoðun og 0,75% heildarupphæðarinnar renna til Nautastöðvarinnar til þjálfunar frjótækna. Kúasæðingar njóta því nálægt 191 milljón króna stuðnings sem jafngildir nálægt 7.350 kr/kú eða 3.900 kr. á sæðingu miðað við að kýr séu 26 þús. og sæðingar 49 þús. sem lætur mjög nærri.

Kúabændur á Íslandi búa við gríðarmikinn mun á sæðingagjöldum frá hendi þeirra aðila sem sjá um rekstur sæðinganna þrátt fyrir opinberan stuðning og tilraunar hins opinbera til þess að jafna sæðingakostnað sem endurspeglast á ákvæðum reglugerðarinnar. Til þess að bera saman mun milli svæða er í raun best að taka dæmi. Í eftirfarandi dæmum sjáum við glöggt þann mun sem er á sæðingagjöldum hjá Búnaðarsamtökum Vesturlands annars vegar og Búnaðarsambandi Suðurlands hins vegar.

 

Dæmi 1:

Sædd er ein kýr með hefðbundu sæði hjá bónda sem nýtur bestu kjara (félagsmaður í BV og stundar mjólkurframleiðslu). Fyrir þessa sæðingu þarf viðkomandi að greiða sæðingargjald, kr. 3.581 að viðbættu heimsóknargjaldi, kr. 2.625. Sæðingin kostar því alls kr. 6.206.

 

Sami aðili  greiðir hjá BSSL (þá mjólkurframleiðandi á svæði BSSL) fast gjald á hverja kú á ári að viðbættum 0,25 kvígum fyrir hverja kú. Gjaldið nemur kr. 2.900 á kú og að meðtöldum kvígum er það 2.900 x 1,25 eða kr. 3.625. Ekki er innheimt sérstaklega fyrir heimsóknir og allar sæðingar innifaldar. Sæðing kostar því alls kr. 3.625 í þessu dæmi.

 

Dæmi 2: 

Bóndi lætur sæða tvær kýr og aðra með SpermVital-sæði. Hjá BV greiðir bóndi kr. 3.581 fyrir aðra sæðinguna og kr. 4.581 fyrir SpermVital-sæðinguna að viðbættu heimsóknargjald kr. 2.625. Hver sæðing kostar í þessu tilviki k. 5.394.

 

Hjá BSSL greiðir bóndi áfram sama gjald, þ.e. kr. 3.625 á kú og hver sæðing kostar því áfram það sama.

Þessi einfaldi samanburður segir þó ekki alla söguna því hver kýr er að öllu jöfnu ekki bara sædd einu sinni heldur má reikna með að til jafnaðar þurfi um 1,9 sæðingar til að koma kálfi í hverja kú. Við skulum því reikna þetta á 60 kúa bú á ársgrundvelli og gefa okkur að viðkomandi bú noti SpermVital-sæði í 17% tilvika og láti sæða 0,3 kvígur á hverja kú eða 18 kvígur yfir árið. Þetta bú notar því samtals 148 sæðingar yfir árið (60 x 1,3 x 1,9) og þar af eru 25 SpermVital-sæðingar. Erfitt er að gera sér grein fyrir hversu oft þarf að kalla til frjótækni en við skulum reikna með að til jafnaðar séu sæddir tveir gripir í hverri heimsókn frjótæknis.

 

Kostnaður búsins verður eftirfarandi:

 

Hjá BV verða sæðingar kúnna með hefðbundnu sæði 95 talsins á kr. 3.581 eða alls kr. 340.195. Sæddar eru 18 kvígur og þar af 15 með hefðbundu sæði. Fyrir kvígusæðingu er innheimt kr. 1.953 á hverja sæðingu eða samtals kr. 54.684. Fyrir SpermVital-sæðingar á kúm sem verða 19 greiðir bóndi kr. 87.039. SpermVital-sæðingar á kvígum verða 6 talsins sem gerir samtals kr. 17.718. Heimsóknirnar verða alls 74 og heimsóknargjald því samtals kr. 194.250. Heildarkostnaður á ári verður því kr. 693.886 og hver sæðing kostar kr. 4.688.

 

Hjá BSSL greiðir bóndi fast gjald á kú sem nemur kr. 3.625 og eru kvígusæðingar, heimsóknir og SpermVital-sæði innifalið. Heildarkostnaður verður því kr. 217.500 og hver sæðing þá á kr. 1.470.

 

Þarna er um að ræða 3,2-faldan kostnað hjá bændum á starfssvæði Búnaðarsamtaka Vesturlands miðað við bændur á svæði Búnaðarsambands Suðurlands. Hvernig í ósköpunum getur staðið á þessum mikla mun? 

 

Ef reiknað er með að sæðingastarfsemin á Vesturlandi sé rekin hallalaus en án hagnaðar má ætla að hver sæðing þar kosti kr. 4.688 að viðbættu framlagi ríkisins, kr. 3.900, eða kr. 8.688. Sambærileg tala á Suðurlandi er kr. 5.370. Munurinn er 62%.

 

Það er greinilegt að sú jöfnun sem reynd er með framlagi til sæðingastarfseminnar er ekki að ná tilætluðum árangri. Þá er einnig greinilegt að óhagkvæmni er mikil í sæðingastarfseminni á Vesturlandi samanborið við Suðurland og sé það raunverulega svo að þennan mikla mun þurfi til að ná endum saman þarf að endurskoða þá starfsemi frá grunni.

 

Sæðingar hérlendis eru ódýrar

 

Ef við berum saman kostnað hérlendis og í Noregi kemur í ljós að sæðingar hér eru ódýrar. Geno í Noregi er með nokkuð flókna gjaldskrá sem birt er í nautaskrá samtakanna (Oksekatalogen) og þar er innheimt misjafnt verð á sæði eftir kynbótagildi nautanna frá kr. 2.255 upp í kr. 5.893 m.v. gengi norsku krónunnar 18. nóv. 2018. Þá er innheimt fyrir hverja sæðingu, heimsókn, helgar- og helgidagaálag auk þess sem SpermVital-sæði kostar kr. 1.455 aukalega. Gefinn er afsláttur ef framkvæmdar eru ein eða fleiri sæðingar í heimsókn auk þess sem afsláttur er á sæðingagjaldi á kvígum ef bóndi er í skýrsluhaldi.

 

Miðað við sömu forsendur og í dæminu með 60 kýr hér að ofan og því að ég hafi skilið gjaldskrá Geno rétt kostar hver sæðing í Noregi kr. 9.302. Auðvitað er erfitt að alhæfa um þetta en þarna er miðað við 1,9 sæðingar á hverja kú og kvígu, 17% notkun á SpermVital-sæði, 2 sæðingar í heimsókn til jafnaðar, þáttöku í skýrsluhaldi og að dreifing sæðinga sé það jöfn að hlutfallslega jafnmargar sæðingar lendi á helgum og helgidögum og fjöldi heimsókna segir til um. Ef gjaldskráin endurspeglar raunkostnað getum við sagt með allmikilli vissu að sæðingar hérlendis séu mjög ódýrar, í það minnsta miðað við sæðingar í Noregi.

 

Enduskoða þarf fyrirkomulag sæðinga hérlendis

 

Það er alveg ljóst að mikill ójöfnuður ríkir í gjaldtöku fyrir nautgripasæðinigar hérlendis eftir staðsetningu eða búsetu þrátt fyrir ákvæði samnings um starfsskilyrði nautgriparæktar og reglugerð um stuðning í nautgriparækt þar sem reynt er að jafna þennan kostnað.

 

Greinilegt er að framlögin ná ekki að jafna þennan mun en því má heldur ekki gleyma að sum svæði hafa hagrætt í þessari starfsemi langt umfram önnur. Þessi munur er meiri en ásættanlegt getur talist og því eitt af þeim málum sem Landssamband kúabænda ætti að beita sér fyrir, þ.e. að bilið milli þeirra sem greiða mest og þeirra sem greiða minnst verði minnkað eða það sem betra væri eytt með öllu. Að öllum líkindum er það ekki framkvæmanlegt nema með því að sæðingastarfsemin í landinu verði sameinuð undir einn hatt. Ég legg til að það verði skoðað mjög alvarlega hvort ekki fari einfaldlega best á því að sameina rekstur Nautastöðvarinnar á Hesti og sæðingastarfsemina á Íslandi í eitt fyrirtæki. Með því tel ég að næðist fram mikil hagræðing þar sem hægt væri að gera starfssvæði frjótækna meira „fljótandi“, afleysingar yrðu auðveldari og hægt væri að dreifa álagi betur. 

 

Með bættum samgöngum er hægur vandi að sinna sæðingum yfir stærri svæði en áður var og þá má ekki gleyma hversu kúabúum hefur fækkað frá því að sæðingastarfsemin var sett á laggrinar. Því miður hefur íhaldssemi kerfisins staðið í vegi fyrir því að eðlileg hagræðing hafi átt sér stað þar sem fastheldni á hina gömlu svæðaskiptingu ræður ríkjum í stað þess að leita bestu lausna. Sá munur sem er á gjaldtöku milli svæða staðfestir það.

 

Jóhannes Jónasson,

bóndi á Jörfa í Borgarbyggð