Vistfræði og sauðfjárbeit

Um nokkurt skeið hefur farið fram umræða á síðum Bændablaðsins um stjórnun sauðfjárbeitar í landinu, sérstaklega í kjölfar úrskurðar ítölunefndar og yfir­ítölunefndar um Almenninga. 

 

Í umræðunni hefur borið á rangtúlkunum vísindalegrar vistfræðiþekkingar, sem að minni hyggju hafa spillt umræðunni.  Vistfræðilegt samspil plantna og beitardýra er nokkuð flókið og áhrifin á vistkerfisferla ráðast af aðstæðum sem mótast bæði af lífrænum þáttum (öðrum lífverum) og ólífrænum (veðurfar, berggrunnur og jarðvegsgerð). Í þessu greinarkorni er ekki hægt að fara djúpt í þessi fræði, heldur mun ég tæpa á nokkrum mikilvægum atriðum sem varða sauðfjárbeit í þeirri von að hægt sé að færa umræðuna  til betri vegar og þannig undirbyggja aðgerðir til sjálfbærrar sauðfjárbeitar. 

 

Stöðugleiki og fjölbreytni vistkerfa

 

Á sjöunda áratug síðustu aldar komu fram kenningar um mismunandi stöðugleikastig  vistkerfa  í kjölfar röskunar, og með vaxandi rannsóknum hafa þessar kenningar þróast enn frekar á síðustu áratugum. Beit stórra dýra geta gegnt hlutverki slíkrar röskunar sem færir vistkerfi lands frá einu stigi til annars eftir beitarálagi. Stöðugleikastigin mótast einnig af öðrum aðstæðum á hverju svæði s.s. loftslagi, berggrunni og tegundum beitardýra, en þanþol hvers stigs (hve mikla röskun þarf til að færa það til næsta stigs) ræðst af eiginleikum vistkerfisins, s.s. tegundasamsetningu og fjölbreytni gróðursins og jarðvegsgerð.  

 

Til að skýra þetta má nefna tvö andstæð dæmi. Serengeti-sléttan í Austur-Afríku er eitt elsta og framleiðnasta beitarvistkerfi heims, sem mótast hefur af beit ótal tegunda grasbíta í tugi árþúsunda. 

Beitardýrin eru ýmist staðbundin eða flakka eftir árstíðum, en þau halda þessari framleiðnu savanna sléttu að mestu skóglausri. Heimskautatúndran er norðan skógarmarka og ekki nándar eins framleiðin. Hún ber einungis fáar tegundir stórra grasbíta, en mótast engu að síður af beit nokkuð stórra stofna hreindýra og/eða sauðnauta. Á Svalbarða, þar sem hreindýrin eru staðbundin, minnkar fléttugróður við mikla hreindýrabeit og grös verða meira áberandi.  Hvert svæði hefur því ákveðna sérstöðu sem mótar  þau stöðugleikastig sem nást við mismikla beit.

 

Almennt séð eykst frumframleiðni vistkerfisins við létta beit, þar sem neysla lífmassa plantna (frumframleiðslu vistkerfa) örvar flæði næringarefna um vistkerfið og kemur í veg fyrir að þau bindist í plöntulífmassa og lífrænu efni jarðvegs. Þung langvarandi beit getur hins vegar ýtt vistkerfinu yfir í næsta stöðugleikastig sem hefur þá minna þanþol en það fyrra. 

 

Tegundafjölbreytni er einnig afgerandi fyrir þanþol vistkerfa. Beit stórra dýra tegundafjölbreytni plöntusamfélaga, en alls ekki á línulegan hátt. Almennt séð jafnar létt beit samkeppnisstöðu plantna þannig að fleiri tegundir þrífast í sambýli á sama bletti. Þar að auki eykur smávægilegt rask beitardýra á samfelldri gróðurþekju möguleika á nýliðun plantna. Hins vegar fækkar tegundum við langvarandi og þunga beit vegna þess að plöntutegundir eru bæði mis-lostætar og mis-beitarþolnar. Við hvaða beitarþunga tegundafjölbreytni verður mest fer eftir framleiðni blettsins og fræregni inn á hann. 

Plöntusamfélög í landslagi eru misframleiðin og því mismikið beitt, en þung beit jafnar muninn á milli bletta. Þannig minnkar fjölbretyni gróðurs í landslagi við mikla beit. Hugtakið „beitarlandslag“ vísar einmitt til þessa: einsleitt opið landslag.  

 

Beit villtra beitardýra og búfjár – er munur þar á?

 

Stofnvistfræði beitardýra er mikilvægur grunnur að því að skilja mótun beitarvistkerfa. Villtir stofnar stjórnast af þáttum sem hafa áhrif á fæðingar- og dánartíðni á þéttleikaháðan hátt. Það sem takmarkar stofnstærðina eru ýmsir þéttleikaóháðir þættir eins og fæðuframboð, einkum að vetri í vistkerfum sem einkennast af árstíðasveiflum, sjúkdómar, afrán og samspil við aðra grasbíta.  Þessu er öðruvísi farið varðandi búfjárstofna því þar hefur maðurinn hefur skorið á náttúrulega þætti og tekið yfir bæði stjórnun stofnvaxtar og takmörkun stofnstærðar. Búfé er gjarnan fóðrað á vetrum og því er hægt að halda mun stærri stofnum á sumarbeit en ef um villta stofna væri að ræða. Sjúkdómar og sníkjudýr eru meðhöndluð með lyfjum og afræningjum er haldið í skefjum. Maðurinn hefur þar tekið yfir náttúrulega þætti við stofnstjórn. Það er rétt að halda því til haga hér að maðurinn hefur einnig raskað náttúrulegri stofnstjórnun og takmörkun margra villtra beitardýra m.a. með veiðum, eyðingu búsvæða og breytingum á fæðuframboði (ræktun). 

 

Búfjárbeit getur vissulega ýtt vistkerfum frá einu stöðugleikastigi til annars í gegnum sömu ferla og villt beit, en það er einkum tvennt sem gerir beinan samanburð varasaman. Í fyrsta lagi hefur náttúrulegum stjórnunar- og takmörkunarþáttum beitarstofnsins verið kippt úr sambandi og því er meiri hætta á að vistkerfin hrynji (gróður- og jarðvegseyðing) ef ekki er fylgt strangri beitarstjórnun. Sérstakrar aðgátar er þörf í eyjavistkerfum þar sem flóran er hlutfallslega tegundafá eins og tilfellið er hér á landi. Eftir hrun er ekki unnt að ná fyrra stöðugleikastigi með því einu að fjarlægja beit.

 

Til eru dæmi um að beit villtra dýra orsaki hrun vistkerfa en í nær öllum tilvikum er þá um að ræða beitarstofna sem maðurinnn hefur raskað beint eða óbeint. Í öðru lagi eru næringarefni fjarlægð út úr vistkerfunum á formi kjötafurða sem dregur með tímanum úr heildar næringarforða vistkerfa ef þau eru beitt án hvíldar.

 

Skekkt viðmið á Íslandi?

 

Gróður er lifandi auðlind og við sjálbæra nýtingu auðlindarinnar er mikilvægt að meta hve mikla búfjárbeit mismunandi svæði geta borið þar sem horft er til vistkerfisins í heild. Þetta mat og beitarstjórnun þurfa að byggja á traustri vistfræðilegri þekkingu, rétt eins og mat á nýtingu fiskistofna umhverfis landið. Þó viss viðleitni til beitarstjórnunnar hafi verið hér á landi á síðari árum er langt frá því að staðið sé jafn vísindalega að slíku mati og við mat á fiskistofnum. Gróðurauðlind Íslands hefur verið nýtt til beitar nokkuð samfellt frá landnámi og á þeim tíma hefur gróður tekið miklum breytingum og vistkefin færst yfir á stöðugleikastig með talsvert minna þanþol en við landnám. Þó svo að önnur landnýting hafi einnig átt drjúgan þátt í þessum gróðurbreytingum er ekki hægt að horfa fram hjá þætti beitarinnar. Víða á viðkvæmum svæðum (gosbeltið) og  annar staðar þar sem beit hefur verið mjög þung hefur gróðurhulan rofnað og jarðvegur eyðst, þ.e. vistkerfin hafa hrunið. Við þessar aðstæður er hætt við að þau viðmið sem notuð eru við mat á gróðurauðlindinni séu nokkuð skekkt, þ.e. að kerfi á stöðugleikastigum með verulega skertu þanþoli séu talin í eðlilegu ástandi. 

 

Sauðfé fækkaði á Íslandi frá 800 þúsund fjár þegar stofninn var í sögulegu hámarki um 1980 niður í um 450 þúsund fjár upp úr 1990, og hefur fjöldinn haldist nokkuð stöðugur síðan.  Á sama tíma hefur veðurfar farið hlýnandi og gróður eflst víða þannig að elstu men muna vart aðra eins grósku: víðirunnar  og hávaxnar jurtir og blómgun þeirra verða meira áberandi í gróðri og víða nemur birki aftur land á láglendi.  Þessi aukna gróska kemur einnig fram í nýbirtum fjarkönnunargögnum fyrir Ísland  sem sýna að gróðurstuðull jókst á árunum 1982–2010 sem höfundar telja að megi rekja m.a. til hlýnunar og minnkandi beitar (Raynolds og fleiri 2015). Þetta eru vissulega ánægjulegar niðurstöður, en þær ber að túlka í réttu samhengi. Það nægir ekki að skoða þróun gróðurs eingöngu frá 1980 því gróður var illa farinn víða á landinu löngu fyrir þann tíma. 

 

Það er erfitt að sakast við forfeður okkar vegna ofnýtingar gróðurauðlindarinnar fyrr á tímum, þeir vissu ekki betur. Í dag búum við hins vegar yfir vistfræðilegri þekkingu sem ætti að nýtast til að færa sauðfjárbeit hér á landi til betri vegar. Það er því nöturlegt til þess að hugsa að enn í dag sé verið að beita búfé á illa gróið og jafnvel nánast örfoka land. Þar tel ég að til komi einkum tvennt. Annars vegar þau skekktu viðmið um góð beitilönd sem ég nefndi hér að framan, og hins vegar úrellt lagaumhverfi sem stendur úrbótum fyrir þrifum.  Þetta kristallaðist vel í deilunni um hvort beita ætti Almenninga, þar sem þessi skekktu viðmið og lagakrókar um rétt bænda til að nýta land vógu þyngra en vísindalegt mat sérfræðinga á ástandi vistkerfanna. 

 

Sjálfbær sauðfjárbeit

 

Það er áríðandi að búa í haginn fyrir sjálfbærri nýtingu gróðurauðlindarinnar. Það verður best gert með því að byggja hana vistfræðilegri þekkingu og markvisri beitarstjórnun í sátt við sauðfjárbændur og með lagasetningu sem gerir það kleift.  Við eigum ríka sameiginlega hagsmuni af því að saman fari sjálfbær sauðfjárbúsakapur og verndun vistkerfa. Lítið en mikilvægt skerf var stigið í þessa átt á nýafstaðinni ráðstefnu Líffræðifélagsins þar sem skipulögð var málsstofa og hringborðsumræður um sauðfjárbeit með aðkomu fulltrúa bænda og fræðimanna á ýmsum sviðum.  Ég stefni að því að gera grein fyrir þeim umræðum á þessum vettvangi síðar.

 

Ingibjörg Svala Jónsdóttir, 

Prófessor í vistfræði við

Háskóla Íslands

Heimildir:

Raynolds, M., Borgþór Magnússon, Sigmar Metúsalemsson & Sigurður H. Magnússon (2015). Warming, Sheep and Volcanoes: Land Cover Changes in Iceland Evident in Satellite NDVI Trends. Remote Sensing, 7(8), 9492–9506. doi:10.3390/rs70809492