Sterkari saman
Íslenskir bændur eru mjög félagslega virkt fólk. Yfirleitt er góð aðsókn þegar haldnir eru fundir úti um sveitir og góðar og uppbyggilegar umræður. En bændur eru vissulega ekki sammála um alla hluti og hafa skipað sér í mörg félög.
Aðildarfélög Bændasamtakanna eru 26, ellefu svæðisfélög og svo fimmtán í viðbót sem starfa á landsvísu eftir búgreinum eða öðrum afmörkunum. Helmingur þeirra er síðan samsettur úr öðrum minni félögum. Öll þessi 26 félög starfa sjálfstætt og tólf þeirra hafa starfsmann, sum fleiri en einn en önnur bara hluta úr einu stöðugildi. Síðan eru til fleiri samtök sem tengjast landbúnaðinum mikið án þess að vera hluti af BÍ eins og samtök sláturleyfishafa, samtök afurðastöðva í mjólkuriðnaði, samtök mjólkur- og kjötvinnslufyrirtækja, samtök veiðifélaga, landeigenda, selabænda, raforkubænda og fleiri. Það þarf dágóðan hóp af fólki til að skipa stjórnir allra þeirra eininga sem taldar eru upp hér að framan, en oft lenda margar á sömu einstaklingunum.
Stöndum saman þegar á bjátar
Af hverju er þetta svona? Hagsmunirnir allra greina fara ekki alltaf saman. Kjötframleiðslugreinarnar eiga til dæmis í mikilli innbyrðis samkeppni og stundum verður innri ágreiningur um hvernig starfsumhverfið er að þróast eða ætti að þróast, bæði innan og á milli einstakra greina. Það er bara eins og gerist og gengur í samfélaginu í heild. Við stöndum vissulega saman þegar á bjátar en greinir oft á þess á milli.
Félagskerfi landbúnaðarins hefur þróast á löngum tíma, en það er núna að takast á við miklar breytingar. Eftir að innheimtu búnaðargjalds var hætt árið 2017 hvarf stór hluti tekna Bændasamtakanna og uppistaða tekna meirihluta aðildarfélaganna og þau eru enn að aðlagast því. Það mun óhjákvæmilega hafa í för með sér skipulagsbreytingar sem eru ekki enn komnar fram nema að litlu leyti, enda er skammur tími liðinn.
Orsök breytinganna var sú að dæmt var ólöglegt fyrir Mannréttindadómstól Evrópu að innheimta félagsgjöld með almennum hætti, eins og gert var með búnaðargjaldinu – og í öðrum greinum líka. Það var ekki talið standast félagafrelsisákvæði stjórnarskrárinnar, þar sem engan megi neyða til að greiða til félags sem hann vill ekki eiga aðild að. Þetta var staðfest fyrir innlendum dómstólum þegar stór innlendur greiðandi búnaðargjalds lét á það reyna þar.
Oft hefur verið rætt um að félagskerfið þyrfti að einfalda og þétta raðirnar. Guðni Ágústsson vakti síðast máls á því hér í síðasta tölublaði. Margt er hægt að taka undir með Guðna. Samtök bænda hafa gagnrýnt harkalega veika umgjörð landbúnaðarins innan stjórnsýslunnar. Það væri sannarlega heillaráð að styrkja hana til dæmis með sérstöku ráðuneyti landbúnaðar og matvæla. Þar er sannarlega aðgerða þörf.
Ráðherra málaflokksins heldur því fram að hann vilji og ætli að gera þar betur, en enn er ekki margt þar handfast þó ýmsar hugmyndir hafi verið kynntar. Forsætisráðherra hefur talað mjög í þeim anda að gera ætti innlendri matvælaframleiðslu hærra undir höfði og undir það er tekið af heilum hug hér. Vonandi sjást þess merki fyrr en síðar, en skoða ætti í fullri alvöru hugmyndina um sérstakt ráðuneyti matvæla og landbúnaðar.
Fleiri mættu ljá raddir sínar til stuðnings
Það er sótt að landbúnaðinum víða, þrátt fyrir að greinin njóti mikils velvilja almennings. Einkum vilja talsmenn innflutningsfyrirtækja grafa undan allri vernd sem í gildi er til að vernda heilsu manna og dýra og tollverndinni sem ætluð er til að jafna samkeppnisstöðu gagnvart innflutningi. Þeim hefur orðið verulega ágengt. Sannarlega veitti landbúnaðinum ekki af fleiri röddum sér til stuðnings í umræðum dagsins og sterkari samstöðu. Þá ekki bara bænda sjálfra heldur líka fyrirtækjanna sem treysta á landbúnaðinn, vinna úr afurðum hans eða halda utan um hagsmuni þeirra fjölmörgu sem þar starfa. Sumir hafa stigið þar fram með afgerandi hætti, til dæmis prófessor Karl G. Kristinsson, yfirlæknir á Lansspítalanum, og Vilhjálmur Svansson, dýralæknir á Keldum. Fleiri mættu gera slíkt hið sama.
Baráttan fyrir áframhaldandi sóttvörnum hefur þó dregið skýrt fram mál sem landbúnaðurinn sameinast um. Það skiptir afar miklu máli fyrir alla – hvar sem þeir koma að greininni, beint eða óbeint, og verður vonandi til þess að sýna fram á að samstaðan skilar mestu.
Bændasamtökin hafa breytt sínum reglum á þann veg að fyrirtæki geta verið aðilar að samtökunum og einnig einstaklingar sem vilja styðja við landbúnaðinn þó að þeir stundi hann ekki sjálfir. Í því felast tækifæri fyrir alla, en ekki hafa margir nýtt þau enn. Guðna Ágústssyni og öðrum sem vilja styðja við starf samtaka bænda er bent á að skoða þann möguleika að ganga beint til liðs við BÍ með því að gerast aukafélagi.
Allsherjar endurskipulagning á félagskerfi landbúnaðarins
Þróunarvinnan mun halda áfram. Búnaðar-þing 2018 samþykkti að koma á fót starfshóp til að móta tillögur um allsherjar endurskipulagningu á félagskerfi land-búnaðarins. Þar verði horft til uppbyggingar systursamtaka BÍ í nágranna-löndum okkar. Litið verði til allra þeirra verkefna sem samtök bænda koma að, svo sem hagsmunagæslu, kynningar- og útgáfumála, stefnumörkunar, rannsókna, ráðgjafar og ræktunarstarfs. Niðurstaða þeirrar vinnu kemur til afgreiðslu Búnaðarþings 2020 og verður vonandi til þess að efla og styrkja slagkraft samtaka bænda og þeirra sem vilja landbúnaðinum vel. Það er engin önnur leið til framtíðar.
