Saltkjöt og baunir, túkall

Saltkjöt og baunir þekkja allir, einföld klassík úr okkar matarhefð sem allir þekkja og flestum þykir góður matur. Rétturinn krefst ekki flókins undirbúnings, en þarf að fá sinn tíma í suðu. En hvaðan kemur hefðin sem felst í saltkjötsneyslu á sprengidag sem núna er nýliðinn?

Sprengidagur er síðasti dagur fyrir lönguföstu sem hefst á öskudegi, sjö vikum fyrir páska. Þessi tími átti að vera syndugum til íhugunar og góðrar breytni, auk föstunnar að sjálfsögðu, sem á Íslandi takmarkaðist yfirleitt við kjötmeti en gat einnig náð til fiskvöru og mjólkurafurða. Ef langt var gengið hljóðaði mataræðið upp á vatn og brauð.

Í Evrópu tíðkuðust, og tíðkast enn þar og víða í heiminum, sérstakar kjötkveðjuhátíðir síðustu dagana fyrir lönguföstu, miklar útihátíðir og skemmtanir. Föstuinngangur fer saman við vorkomu á suðlægari slóðum og þar hafa heiðin hátíðahöld örugglega haft áhrif sem síðan hafa borist til norðlægari landa. Dagarnir fyrir upphaf föstu voru líka hefðbundnir uppgjörsdagar skatta víða í Evrópu, sem gjarnan voru greiddir í búfénaði og matvælum. Hjá aðalsmönnum hefur því verið til ógrynni matar á þessum tíma sem helst þurfti að nýta sem fyrst vegna bágra aðstæðna til matvælageymslu. Heldra fólk gerði því vel við sig í mat á þessum tíma, og kirkjunnar menn og aðrar stéttir létu sitt ekki eftir liggja.

Strjálbýli og veðurfar hafa að öllum líkindum komið í veg fyrir að útihátíðahöld næðu fótfestu á Íslandi á þessum árstíma en skemmtunin haldist innan veggja heimilanna, búanna. Eins og venjan á sprengidag gefur til kynna, saltkjöt og baunir í mál, hefur eitthvað verið gert til að breyta til í mataræði við upphaf föstu hér á landi.

Þó ekki hafi tekist að rekja sögu þessara hefða langt aftur í tímann, má gera ráð fyrir að siðbreyting frá katólskum sið hafi haft mikil áhrif á hvernig menn höguðu sér á lönguföstu og við upphaf hennar.

Lagstúfurinn „Saltkjöt og baunir, túkall“ er oft sunginn þegar sprengidagurinn fer að nálgast en er einnig oft sönglaður til merkis um að einhverju sé lokið, til dæmis skemmtiatriði. (Heimildir: Vísindavefurinn.)

Saltkjöt & baunir 6 skammtar

• 3 kg saltkjöt
• 3 l vatn
• 2 msk. olía
• 2 laukar, saxaðir
• 3 beikonsneiðar, saxaðar
• 300 g gular baunir, lagðar í kalt vatn yfir nótt, síðan er vatnið sigtað frá
• 2 l vatn

Skolið kjötið og setjið í pott með 3 l af vatni og sjóðið við vægan hita í minnst 70 mín. Hitið olíu í öðrum potti og svitið lauk og beikon á meðalhita í 3 mín. Bætið baunum og 2 l af vatni í og sjóðið á rólegum hita í 30- 40 mín. Hrærið í pottinum reglulega. Bætið þá 1-2 kjötbitum í súpupottinn og sjóðið í 30 mín í viðbót. Þegar kjötið er orðið meyrt og baunirnar mjúkar er hún borin fram, sumir vilja mauka hana fínt í matvinnsluvél eða töfrasprota. Smakkið til með pipar. Berið súpuna fram með kjötinu ásamt soðnum kartöflum, rófum og gulrótum.