Aðstæður margra bænda eru í raun mjög streituvaldandi

Sofia B. Krantz, sálfræðingur og sauðfjárbóndi, hélt erindi í Ásbyrgi í Miðfirði 19. febrúar sl. um tilfinningar, þunglyndi, kvíða og streitu. Hún hvatti fundargesti til að tala um tilfinningar sínar. 

 

Sofia var með síðasta erindi kvöldsins en á undan henni höfðu Guðmundur Hallgrímsson fjallað um vinnuverndarverkefnið Búum vel og Þórður Ingólfsson, læknir í Búðardal, rætt um almenna heilsu og vellíðan. 

 

Sofia byrjaði erindi sitt á því að sýna bændum mynd af mannsheila. „Líkaminn er eins og mallandi vél sem bara gengur og það má segja að í heilanum séu stjórnstöðvarnar. Miðheilinn tengist tilfinningum, hvötum og ósjálfráðum viðbrögðum okkar. Við erum með ákveðnar grunntilfinningar, eins og kvíða og reiði, ekki ólíkt dýrum. En sérkenni mannsheilans er að þar er mjög mikið af svokölluðu tengisvæði, sér í lagi í ytri lögum heilans og framheila, sem gera okkur kleift að hugsa um alls konar hluti. Við getum hugsað óhlutbundið, ímyndað okkur hluti, hugsað fram og til baka í tíma og erum með sjálfsmynd, sem flest dýr eru laus við,“ segir Sofia sem vék síðan orðum sínum að þunglyndi. 

Fyrsta tilfinning að koma sér úr aðstæðum

 

Sofia segir að allir hafi einhvern tímann upplifað kvíðatilfinningu, svo sem örari hjartslátt, vöðvaspennu, svita, meltingartruflanir og/eða doða í útlimum. Hún segir að fyrsta tilfinning sé að koma sér út úr aðstæðunum. „Að skilja kvíða og hvað hann gerir fyrir okkur getur hjálpað okkur að takast á við vandamálið. Streita stafar af sama líkamskerfi, sem kviknar eðlilega þegar við erum að takast á við einhvers konar verkefni í lífinu. Við getum hins vegar talað um óhóflega streitu þegar streitukerfið er orðið ofvirkt. Streita fylgir gjarnan þegar fólk er undir langvarandi álagi þar sem stjórn okkar er takmörkuð.“ 

 

Sofia bendir á að aðstæður margra bænda séu í raun mjög streituvaldandi um þessar mundir. „Streita getur birst á mjög einstaklingsbundinn hátt. Mótlætisþol okkar minnkar og menn geta orðið viðkvæmir, fljótir í vörn, sveiflast í skapi, verið með stuttan þráð, upplifað lágt sjálfsmat, óöryggi og átt erfitt með að taka ákvarðanir. Streita er stundum fylgifiskur þunglyndis og kvíða en það getur líka verið öfugt. Því er mikilvægt að greina hvert tilfelli fyrir sig til þess að ákveða viðeigandi meðferð,“ segir hún. 

 

Guðmundur Hallgrímsson, verkefnisstjóri í vinnuverndarverkefninu Búum vel, ræðir við bændur.

 

Er munur á kulnun og streitu?

 

Sofia er spurð hver sé munurinn á kulnun (e. burnout) og streitu. „Það má segja að kulnun sé endastöðin, því oft tengist kulnun langvarandi streituvaldandi aðstæðum. Þá snúast viðbrögðin fyrst og fremst um að hlaða batteríin, en það fer jafnframt eftir einstaklingsbundnum þáttum.“

 

Sofia hvetur fólk ávallt til að leita sér læknisaðstoðar og fara í almenna heilsufarsskoðun ef einhvers konar vanlíðan er farin að hafa truflandi áhrif á daglegt líf. „Líkamlegar ástæður geta líka verið orsakavaldur þunglyndis-, kvíða- eða streitueinkenna, t.d. skjaldkirtilsvandi og fleira.“ 

 

Þegar tilfinningar valda vandræðum

 

Sofia segir að nokkur atriði sé hægt að skoða og prófa þegar tilfinningar eru farnar að valda okkur vandræðum. „Við vitum að tilfinningar hafa áhrif á líkamsstarfsemi. Við getum lært að stjórna þessum tengslum og haft áhrif á tilfinningar með því að stjórna líkamsstarfsemi okkar, t.d. öndun. Prófum að anda aðeins hægar, aðeins dýpra, niður í maga, aðeins lengur. Sjáum hvað gerist. Sjáum hvort við getum hægt á önduninni, hægt á líkamanum, og hægt á huganum.“ 

 

Sofia segir gott ráð að tileinka sér núvitund (e. mindfulness), að vera hér og nú. „Núvitund snýst um að beina athyglinni að augnablikinu, af ásettu ráði, taka eftir án þess að dæma. Það er eðlislægt fyrir huga okkar að vera alltaf að dæma, túlka og meta það sem við tökum eftir, þannig að núvitund þarf að æfa og hún krefst fyrirhafnar og þjálfunar.“

 

Aðstæður og fylgitilfinningar

 

Sofia hvatti fundargesti til þess að skoða aðstæður sínar hverju sinni. „Ákveðnar tilfinningar kvikna eðlilega í ákveðnum aðstæðum. Fólk má gjarnan spyrja sig: Af hverju er streita að þjaka mig? Eru tilfinningar mínar í samræmi við aðstæður? Er kannski skiljanlegt að mér líður eins og mér líður í þessum aðstæðum? Til dæmis eru margir bændur með áhyggjur af því að þeir ná ekki endum saman. Erfiðar tilfinningar eru ekki endilega rangar. Hvaða tilfinningar vakna t.d. í umræðu um innflutning á hráu kjöti og sýklalyfjaofnæmi? Er það ekki dass af reiði? Við viljum samt geta stjórnað tilfinningum okkar og ekki láta þær stjórna okkur. Þær eru ekki alltaf skynsamlegar þegar þær verða mjög sterkar,“ segir Sofia. 

 

Skilningur og samkennd 

 

Hún segir að ef eitthvað geti hjálpað í erfiðum aðstæðum þá er það skilningur og samkennd. „Samkennd (e. compassion) snýst um að vera næmur fyrir sársauka, eigin og annarra, og vilja gera eitthvað til þess að lina hana, s.s. að vilja hjálpa. Við getum veitt okkur hughreystingu, hvatningu og uppbyggilegar leiðbeiningar, en getum líka verið versti óvinur okkar sjálfra. Hvernig tölum við við okkur? Við getum verið ansi harkaleg inn á við og sagt ljóta hluti, sem við myndum aldrei segja við annað fólk. Sjálfsgagnrýni getur verið mjög hamlandi, jafnvel lamandi. Samkennd hins vegar snýst ekki um að bara vera „næs“ við sjálfan sig og útilokar ekki að maður vilji gera betur. Það sem er hjálplegt að gera er ekki alltaf það sem er auðvelt að gera eða það sem við finnum okkur knúin til að gera. Varnarkerfið okkar er alltaf tilbúið að verja okkur, þannig að samkennd krefst oft styrks og hugrekkis,“ segir Sofia.

 

Stjórn, skipulag og markmið

 

„Oft er talað um stjórnsemi á neikvæðum nótum, t.d. sem eins konar frekju. Stjórnsemi getur að vísu orðið óhófleg, en auðvitað er oft jákvætt að taka stjórnina. Horfum á aðstæður okkar og spyrjum: Get ég stjórnað þessu eða ekki? Ef ég get stjórnað þessu, fæ ég virkilega eitthvað út úr því? Það er líka mikilvægt að geta stoppað sig af og sagt „nei“. Það er í lagi. Við þurfum ekki einu sinni að gefa ástæðu. Það er staðreynd að sólarhringurinn er bara 24 klukkutímar og við þurfum að forgangsraða. Hvenær geri ég hvað?“

 

Sofia segir að það hjálpi að setja skipulag og markmið niður á blað, hugsa um rútínur, lífsstíl og hverju við erum að troða inn í sólarhringinn. „Hvernig getum við skipulagt okkur þannig að við komum í veg fyrir að við hrösum? Það er mikilvægt að taka tillit til stöðu og heilsu hverju sinni þegar við setjum okkur markmið. Það er einfaldlega ekki hjálplegt að setja okkur of háleit markmið, sem við stöndum svo ekki undir,“ segir Sofia, sem í lok fundarins hvatti bændur til að tala saman um heilsu og líðan. „Þegar upp er staðið erum við líka hópdýr með meðfædda þörf fyrir að tilheyra, að mynda tengsl, að fá aðstoð og veita aðstoð,“ segir Sofia B. Krantz sálfræðingur. 

 

Eftirfarandi myndir voru teknar á fundarstað:

 

 

 

 

 

Sjá einnig umfjöllun frá fundinum: "Töluðu um heilsuna í Húnaþingi".