Innflutningur á matvælum hefur aukist

Innflutningur á matvælum hefur aukist talsvert á síðasta áratug. Mikið er flutt inn af grænmeti og ávöxtum og nánast öll kornvara er innflutt.

Auk þess sem innflutningur á kjötvörum, eggjum og mjólkurvörum hefur aukist. Ekki er til neitt opinbert yfirlit yfir matvælabirgðir í landinu.

Í nýútkominni skýrslu starfs­hóps forsætisráðuneytisins um neyðarbirgðir á hættustund eða þegar neyðarstigi almannavarna er lýst yfir segir í þriðja kafla sem fjallar um matvæli, áburð, korn og nauðsynjar. „Fæðuöryggi er ein af forsendum þess að hægt sé að tryggja lífsafkomu þjóðar á hættustundu. [. . .] Fæðuöryggi á Íslandi er háð innflutningi matvæla, innlendri matvælaframleiðslu og aðföngum hennar.“

Í vinnu sinni bar starfs­hópnum að hafa hliðsjón af þjóðaröryggisstefnu fyrir Ísland að mati þjóðaröryggisráðs, horfur í þjóðaröryggismálum, stefnu í almannavarna­ og öryggismálum auk annarra atriða sem snerta öryggi þjóðarinnar.

Fimm vöruflokkar mikilvægastir

Starfshópurinn lagði til grundvallar að fimm eftirtalinna vara og vöruflokka þyrftu að vera tiltækir til að tryggja lífsafkomu þjóðarinnar á hættustundu. Matvæli og nauðsynleg aðföng vegna matvælaframleiðslu, jarðefniseldsneyti, lyf, lækningar­ tæki og hlífðarbúnaður, viðhalds­ hlutir og þjónusta vegna mikil­ vægra innviða samfélagsins eins og fyrir rafmagn, fjarskipti, veitna, samgagna, neyðar­ og viðbragðsþjónustu og mannvirkja og veitna svo og hreinlætis­ og sæfivörur.

Framboð matvæla og fæðuöryggi

Í skýrslunni segir að: „Fæðuöryggi er ein af forsendum þess að hægt sé að tryggja lífsafkomu þjóðar á hættustundu.“ Fæðuöryggi er skilgreint að þegar allt fólk, á öllum tímum, hefur raunverulegan og efnahagslegan aðgang að nægum, heilnæmum og næringarríkum mat sem fullnægir þörfum þess til að lifa virku og heilsusamlegu lífi.

Innlend matvælaframleiðsla byggir á landbúnaði, fiskveiðum og fiskeldi en í skýrslunni segir að jafnframt sé hún mjög háð innflutningi aðfanga svo sem eldsneytis, fóðurs, sáðvöru, áburðar og umbúða ásamt ýmsum vél­ og tækjabúnaði.

Í skýrslu Norrænu ráðherra­ nefndarinnar frá 2022 er innlend matvælaframleiðsla Íslands metin 53% af neyslu landsmanna. Íslendingar framleiða nær allt kjöt, fisk og mjólk sjálfir en aðeins 10% af grænmeti og ávöxtum og ekki nema 1% af kornvörum. Við framleiðum aftur á móti mun meira en sem nemur okkar þörfum af fiski.

Samkvæmt annarri og nýrri skýrslu ráðherranefndarinnar um viðnámsþrótt matvælakerfa á Norðurlöndum er hann metinn nokkuð góður til skemmri tíma litið, en mun síðri til lengri tíma. Hvatt er til aukins samstarfs Norðurlandanna til að breyta þeirri stöðu.

Aukin áhersla væri á innlenda orkugjafa

Landbúnaðarháskóli Íslands gerði á síðasta ári úttekt á fæðuöryggi Íslands í ljósi fyrirkomulags matvælaframleiðslu á landinu.

Þar kemur fram að með viðeigandi ráðstöfunum varðandi birgðahald á aðföngum væri hægt að tryggja að mest af innlendri fæðuframleiðslu héldi áfram í einhver misseri eða jafnvel nokkur ár, háð framleiðslugreinum. Einnig að hægt sé að vinna að aukinni sjálfbærni í fæðuframleiðslu til lengri tíma. Umfangsmesti þátturinn hvað það varðar eru orkuskipti þar sem aukin áhersla væri á innlenda orkugjafa á kostnað innflutts jarðefnaeldsneytis. Sömuleiðis að hægt sé að draga úr þörf á innflutningi tilbúins áburðar með aukinni endurnýtingu næringarefna bæði frá heimilum og fyrirtækjum.

Mikil innflutningar á mat

Innflutningur á matvælum hefur aukist talsvert á síðasta áratug. Mikið er flutt inn af grænmeti og ávöxtum og nánast öll kornvara er flutt inn. Auk þess sem innflutningur á kjötvörum, eggjum og mjólkurvörum hefur aukist.
Í skýrslu LbhÍ segir: „Stór hluti fæðuframboðs á Íslandi er innflutt fæða.

Nánast öll kornvara og ávextir er innflutt og stór hluti grænmetis. Hins vegar er innflutningur á kjöti og fiski fyrir innlendan markað hlutfallslega lítill. Þá er flutt inn mikið magn af unnum matvælum.“

Birgðastaða í landinu

Ekki eru nein gildandi stjórnvalds­ fyrirmæli um lágmarksbirgðir matvæla eða aðfanga til matvæla­ framleiðslu í landinu. Opinbert yfirlit um þær er ekki til staðar, nema hvað varðar birgðir innlendra kjötframleiðenda sem birtar eru á mælaborði landbúnaðarins.

Bent er á að verulegar matvæla­birgðir séu fólgnar í lifandi búfé.

Einnig eru á hverjum tíma einhverjar birgðir af matvælum hjá framleiðendum, afurða­stöðvum, innflytjendum, verslunum og neytendum.

Áhættumat og viðbrögð

Í skýrslunni er lagt til að skipulögð verði vinna við áhættugreiningar fyrir einstaka atburði sem snögglega geta leitt til ójafnvægis í fæðukerfi og framboðskeðjum eins og stríðsógnir, heimsfaraldrar og náttúruvár.

Viðbragðsáætlanir vegna alvarlegra raskana og eða neyðar­ ástands í samfélaginu sem snerta fæðuöryggi geta meðal annar snúist um úthlutun úr neyðarbirgðum og forgang á vöru eða þjónustu.

Skilgreina þarf alvarleikastig með tilliti til fæðuöryggis á sambærilegan hátt og tíðkast um aðra þætti almannavarna: óvissustig, hættustig, neyðarstig.

Starfshópurinn leggur því til að hafin verði vinna við frekari útfærslu á viðeigandi viðbrögðum við hugsanlegu hættuástandi.