Eggaldin var talið valda geðveiki
Heitið eggaldin vísar til afbrigðis plöntunnar sem gefur af sér hvít aldin sem eru á stærð við hænuegg. Ræktun aldinsins hófst í Asíu fyrir um 4000 árum og barst til landanna við Miðjarðarhaf með úlfaldalestum arabískra kaupmanna. Samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar er eggaldinið ber.
Samkvæmt samantekt FAOSTAD, tölfræðideildar Matvæla- og landbúnaðarstofnunar Sameinuðu þjóðanna, var heimsframleiðsla á eggaldini 51,3 milljón tonn árið 2016. Áætlað er að um 1,8 milljónir hektarar lands fari undir ræktunina.
Margbreytileiki eggaldina er mikill.
Árið 2010 var framleiðslan 41,8 milljón tonn og hefur því aukist um rúm 10 milljón tonn á innan við áratug. Langmest var aukningin á þessum sjö árum í Kína um 7,5 milljón tonn.
Kína er langstærsti framleiðandi eggaldina og framleiddi árið 2016 um 32 milljón tonn, sem er um 62,7% heimsframleiðslunnar. Indland er í öðru sæti með 12,6 milljón tonn, þar næst er Egyptaland með tæp tvö milljón tonn og síðan Tyrkland og Íran sem framleiddu 850 og 680 þúsund tonn af eggaldinum árið 2016.
Samkvæmt upplýsingum á vef Hagstofu Íslands voru flutt inn 82,4 tonn af nýjum eggaldinum árið 2017. Mestur var innflutningurinn frá Hollandi og Spáni 46,2 og 31,8 tonn og þar langt á eftir, hvað magn varðar, Ítalíu, 1,3 tonn.
Náttskuggaættin
Fjöldi plantna sem teljast til Náttskuggaættarinnar er um 2700 og finnast þær víða um heim. Plönturnar eru fjölbreytilegar, ein-, tví- og fjölærar, jurtkenndar, runna, tré og klifurplöntur. Flestar eiga plönturnar það sameiginlegt að vera, eða hluti þeirra, eitraðar.
Innan ættarinnar er að finna vinsælar nytjaplöntur bæði til skrauts, átu og nautna, til dæmis petúníur, tóbaksplöntuna og chili. Flestar tegundir nytjaplantna innan Náttskuggaættarinnar tilheyra ættkvíslinni Solanum. Þekktastar þeirra eru kartöflur og tómatar sem eru upprunnar í Suður-Ameríku. Asískur ættingi þeirra, eggaldin Solanum melongena, kemur frá Indland.
Eggaldin eru ber
Eggaldinsplöntur eru fjölærar en oft ræktaðar sem einærar. Plantan er fínleitur margstofna runni með trefjarót. Þyrnóttir
Hvítt og dökkt eggaldin, Bianca og Black Beauty.
Hvítt og dökkt eggaldin, Bianca og Black Beauty. stofnarnir geta náð yfir tveggja metra hæð, en er 40 til 150 sentímetra háir í ræktun. Mörg nýrri afbrigði eru án þyrna. Laufblöðin, ljósgræn á stuttum stilk, stór og flipótt, 10 til 20 sentímetra löng og 5 til 10 sentímetra breið.
Krónublöðin fimm hvít eða fjólublá og mynda stjörnu með gulum frævlum. Skordýra- og sjálffrjóvgandi. Aldinið glansandi, fjólublá, svört, græn, hvít, gul eða marglit á ytra borði en ljóst og hold- eða svampkennt að innan. Aldin allt frá því að vera þrír og yfir 30 sentímetrar eftir yrkjum. Samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar er aldinið ber en í almennu tali telst það grænmeti. Fræ eggaldins innihalda nikótín eins og frænka þeirra Nicotina tabacum.
Yrki, afbrigði og staðbrigði
Fjöldi ræktunaryrkja og -afbrigða sem eru ólík að stærð, lit og lögun. Til eru perulaga, hnöttótt, ílöng og bjúglaga eggaldin sem geta verið hvít, blá, rauðleit, fjólublá og marglit og misjafnlega stór. Það yrki sem algengast er á markaði í Evrópu og Norður-Ameríku er dökkfjólublátt að lit, 12 til 25 sentímetrar að lengd og 6 til 9 sentímetrar að þvermáli.
Afbrigðið Ratna er hnöttótt.
Í Indlandi og Asíu er fjöldi ólíkra yrkja, afbrigða og staðbrigða í boði og hægt að fá risaeggaldin sem vega tvö kíló eða aldin sem eru á stærð á við baunir.
Yrkið Oval er bjúglaga og svartglansandi og afbrigði þess kallast 'Harris Special Hibush', 'Burpee Hybrid', 'Bringal Bloom', 'Black Magic', 'Classic', 'Dusky', og 'Black Beauty'. Slim er fingurlaga og fjólublátt yrki og kallast 'Little Fingers', 'Ichiban', 'Pingtung Long' og 'Tycoon'. Algeng hvít yrki kallast 'Casper' og 'Easter Egg' eða páskaegg. Af tvílitum yrkjum má nefna 'Listada de Gandia' of 'Udumalapet' og meðal marglitayrkja eru 'Rosa Bianca', 'Violetta di Firenze', 'Bianca Sfumata di Rosa'.
Talsvert hefur verið fitlað við erfðamengi margra ræktunarafbrigða eggaldina til að auka vöxt þeirra og sjúkdómaþol. Dæmi um slíkt er indverska yrkið Bt brinjal sem hefur verið í ræktun og sölu frá 2009.
Saga og ritaðar heimildir
Eggaldinsplantan er upprunnin í Suðaustur-Asíu, líklega þar sem nú er Indland. Talið er að ræktun plöntunnar hefjist á Indlandi og Kína fyrir um 4000 þúsund árum og breiðst út þaðan til annarra svæða í Suðaustur-Asíu. Í dag er plantan ræktuð til aldinframleiðslu víða um heim, meðal annars í Norður-Ameríku, Ástralíu, Nýja-Sjálandi, víða í Suður-Asíu og Suður-Afríku.
Líklegt er að eggaldinsplantan hafi borist til Miðausturlanda með úlfaldalestum arabískra kaupmanna eftir Silkileiðinni á sjöttu öld.
Talið er að eggaldinsplantan, sem ekki finnst villt í náttúrunni, sé ræktunarafbrigði, annaðhvort S. linnaeanum eða S. incanum, sem stundum kallast biturepli. Fylgjendur þess að eggaldinsplantan sé ræktunarafbrigði S. linnaeanum segja að sú planta sé upprunnin í norðanverðri Afríku og hafi náð útbreiðslu í löndunum við botn Miðjarðarhafsins og yfir til Asíu áður en ræktun hennar hófst þar og úr varð eggaldinsplanta. S. incanum vex villt við sunnanverða Saharaeyðimörkina og allt austur til Kína og talið að ræktun hennar hefjist í Suður- eða Austur-Asíu og að af henni þróist sú eggaldinsplanta sem við þekkjum í dag. Enn aðrir segja að hvorug þessara plantna sé forveri ræktaðra eggaldinsplantna og að hver hann sé eigi eftir að koma í ljós.
Talið er að upphaflega hafi plantan verið ræktuð sem lækningajurt en ekki til matar. Eggaldinsplöntunnar er getið í indversku Ayurveda-riti frá því um hundrað árum fyrir upphaf okkar tímatals og þar er hún sögð lækningajurt.
Kínversk teikning af eggaldinsplöntu frá því um 1200.
Til eru heimildir ásanskrít frá því um 300 fyrir Krist þar sem sagt er frá eggaldinum. Plöntunnar er víða getið í fornum kínverskum ritum, meðal annars riti sem kallast Tong Yue og var ritað ríflega hálfri öld fyrir Kristsburð. Þar segir meðal annars að umpotta skuli fræplöntum eggaldinsplantna á sumarsólstöðum.
Ræktunarleiðbeiningar um eggaldinsplöntuna er að finna í kínverskum texta sem fjallar um ýmsar hliðar landbúnaðar. Textinn er frá árinu 544 eftir Krist og kallast Qimin Yaoshu. Í textanum segir að plantan sé með þyrnum og aldinið grænt, lítið og kúlulaga.
Talið að Alexander mikli hafi haft með sér nokkur aldin heim til Grikklands eftir herför sína til Indlands en líklegt er að eggaldinsplantan hafi borist til Mið-Austurlanda með úlfaldalestum arabískra kaupmanna eftir Silkileiðinni á sjöttu öld.
Til er arabískt landbúnaðarrit frá því á 12. öld þar sem meðal annars er sagt frá ræktum eggaldina. Ritið er kennt við Ibn Al-Awwam sem var Arabi búsettur í Andalúsíu og er það rit fyrirmynd margra seinni tíma ræktunarleiðbeininga á spænsku.
Eggaldin naut vinsælda íbúa Napólí á Ítalíu á endurreisnartímanum, eða snemma á 13. öld. Þaðan barst aldinið til Þýskalands og voru Þjóðverjar fyrstir þjóða í Norður-Evrópu til að tileinka sér eggaldinsát.
Eggaldin barst til Bretlandseyja frá Frakklandi og til Frakklands frá Spáni þangað sem Márar fluttu plöntuna með sér frá Norðvestur-Afríku.
Eggaldin er fyrst nefnt á prenti á Englandi í grasafræðiriti John Geralde í lok 16. aldar. Þar segir meðal annars að plantan vaxi víða í Egyptalandi og að hún líkist en sé stærri en agúrka. Sagt er að plantan finnist í görðum í London og að hún hafi borið blóm en ekki aldin að einu óvenju hlýju sumri undanskildu þegar plantan þroskaði aldin sem var á stærð við gæsaregg.
Samkvæmt skilgreiningu grasafræðinnar er eggaldin ber en í almennu tali telst það grænmeti.
Spánverjar fluttu eggaldinsplöntur með sér til Nýja heimsins. Sagan segir að Thomas Jefferson, þriðji forseti Bandaríkja Norður-Ameríku, hafi haft með sér eggaldinsfræ heim eftir heimsókn hans til Evrópu snemma á 19. öld og hafið ræktun þeirra þar.
S. melongena er á lista yfir plöntur sem treglega kviknar í. Plantan er því nokkurs konar eldvarnarplanta og gott að rækta hana á svæðum sem hætt er við bruna.
Nafnaspeki
Aldin eggaldinsplöntunnar ganga undir ýmsum nöfnum. Í Norður-Ameríku og Ástralíu kallast þau eggplant en aubergine á Bretlandseyjum, Þýskalandi, Frakklandi og Hollandi. Í Danmörku og Svíþjóð eru heitin ægplante, äggplanta og aubergine notuð.
Í Suðurríkjum Bandaríkjanna kallast aldinið mad-apple eða galepli. Heitið aubergine er dregið af arabíska heitinu (al)-ba?injan. Á portúgölsku kallast aldinið bringella og mun það heiti komið frá Indlandi, brinjal eða brinjaul, í gegnum Arabíu.
Ættkvíslarheitið Solanum stendur fyrir náttskugga en tegundarheitið melongena á rætur í ítölsku, melanzane, og samanstendur af mela insane og þýðir epli og geðveiki eða sturlun.
Heitið eggaldin er dregið af hvítu aldinafbrigði sem er á stærð við hænuegg.
Mörg staðbundin heiti plöntunnar eru arabísk eða norður-afrísk að uppruna en minna er um gömul grísk og rómversk nöfn og bendir það til að Arabar hafi flutt hana með sér og kynnt í löndunum við Miðjarðarhaf.
Íslenska heitið eggaldin er líklega hingað komið frá Danmörku eða Norður-Ameríku.
Heitið eggplant eða eggaldin kemur fyrst fram árið 1763 og í tengslum við umfjöllun á afbrigði plöntunnar með hvítu egglaga aldini sem eru á stærð við hænuegg.
Þjóðtrú og þjóðhættir
Vegna ætternis var eggaldin lengi vel talið eitrað og reyndar bráðeitrað eins og margar plöntur innan Náttskuggaættarinnar. Eins og flestir vita eru eggaldin vel æt en aftur á móti geta blómin og blöðin valdið eitrun sé þeirra neytt í miklum mæli.
Samkvæmt ítalskri þjóðtrú frá 13. öld átti eggaldinsát að valda geðveiki og samkvæmt sögum frá Egyptalandi á 19. öld er ofbeldi algengara hjá þeim sem þjást af geðsjúkdómum um uppskerutíma eggaldina og þegar mest er af þeim á markaði.
Bjúglaga Melanzana.
Síðar, eftir að aldinið var tekið í sátt í Evrópu, var neysla þess sögð limstyrkjandi og lostavekjandi.
Í Kína var húð aldinsins notað til að lita álnavöru dökka og til að sverta tennur og gera þær málmlitaðar. Þar eystra taldist kvenkostur að brúður kynni að minnsta kosti tólf eggaldinsuppskriftir á brúðkaupsdaginn.
Á Tinder og öðrum sam-skiptamiðlum mun eggaldin vera emoji eða myndlíking fyrir vel fylltan karlmann.
Á samskiptamiðlum er eggaldin emoji eða myndlíking fyrir vel fylltan karlmann.
Ræktun
Eggaldinsplöntur þrífast best við hitabeltisloftslag þar sem loftraki er hár. Auðvelt er að rækta eggaldin af fræi eða með græðlingum. Til að flýta spírun er gott að skola fræin í volgu vatni og leggja þau til þerris í tvo til þrjá daga. Eftir það má geyma fræið á köldum stað í nokkur ár. Halda skal mold sem eggaldinsfræjum er sáð í rakri án þess að hún sé rennandi blaut. Að öllu jöfnu tekur viku til tíu daga fyrir fræin að spíra.
Plantan kýs eilítið súra mold, pH 5,5 til 7,0, og mikið að lífrænum efnum og að standa á björtum stað en ekki beinni sól.
Hrátt eggaldin er 92% vatn, 6% kolvetni og 1% prótein og með lágt innihald næringarefna. Aldinið er því upplagt sem uppfyllingarfæða fyrir fólk í megrun.
Þessi hnáta notar eggaldin sem hlustunaráhald líkt og stalla hennar sem starfar fyrir Íslensku auglýsingastofuna og hlustar eftir gæðum vökvunarvatns með agúrku.
Eggaldin á Íslandi
Á Kvennasíðu Vísis 6. september 1968 er að finna eftirfarandi umfjöllun um eggaldin sem þá var nýjung á markaði hér.
„Ef þið hafið rekizt á eggaldin í verzlunum nýlega furðar okkur ekki á því þótt þið hefðuð staðið ráðþrota frammi fyrir þessa óþekkta aldini hérlendis. Grænmeti hefur verið með fjölbreyttasta móti í verzlunum. Utan eggaldinsins þá höfum við séð steinselju í ríkara mæli en áður, sömuleiðis nýjar asíur, sólselju og ýmislegt annað af grænmeti. Þetta er lofsvert og e. t. v. er nú sá tími að renna upp fyrir húsmæðurnar að þær geti haft aðgang að grænmeti allt árið og þá í úrvali.
En víkjum nú að eggaldininu sem nefnist „eggplant“ á ensku og „aubergme“ á frönsku. Eggaldinið tilheyrir sömu plöntuætt og kartaflan og tómaturinn.
Lögun þess og litur er breytilegur eftir tegundum, Aldinið getur verið aflangt eða egglaga, liturinn rauðfjólublár, svartfjólublár, rauður, gulur og hvítur.
Aldinið, sem sézt hefur hér í verzlunum er dökkrauðfjólublátt. Aldinið hefur ofurlítið beiskt bragð en til þess að losna við það er hægt að strá salti yfir aldinið eftir að það hefur verið hlutað sundur. Eggaldinið er borðað steikt, ofnbakað og soðið í feiti en aldrei hrátt. Hér á eftir fara þrjár uppskriftir að réttum úr eggaldini.
Steikt eggaldin
1–2 eggaldin
ca 1 tsk. salt
2–4 tómatar
ca 2 matsk. hveiti
½ tsk. pipar
2–3 matsk. smjör
steinselja
Flysjið aldinið og skerið í sneiðar, stráið yfir salti og látið bíða í 15–20 mínútur. Þurrkið sneiðarnar vel og veltið upp úr hveiti og steikið í smjöri á pönnu. Setjið tómatana í eitt andartak í sjóðandi vatn og takið hýðið af. Skerið tómatana í báta og steikið. Leggið tómatana yfir eggaldinskífurnar. Klippið steinselju yfir réttinn og berið hann á borð mjög heitan. Rétturinn er borinn fram sem grænmetisréttur ásamt fisk- eða kjötrétti. Hægt er að bera hann fram á franskbrauðssneiðum og þetta er góður réttur að kvöldi til með brauði.
Ofnbakað eggaldin
1–2 eggaldin (ca 350 gr.)
ca 1 tsk. salt
2–3 msk. hveiti
1½ dl þykkur súr rjómi
3 msk. rifinn ostur
Flysjið aldinið og skerið í sneiðar, stráið yfir salti og látið bíða í 15–20 mínútur. Þurrkið sneiðarnar vel og veltið upp úr hveiti og steikið í smjöri á pönnu. Leggið sneiðarnar eina af annarri í smurt mót. Hellið rjómanum yfir og rifnum osti, setjið mótið á rist ofarlega í bakarofninn í 10–15 mínútur eða þar til rétturinn hefur ljósbrúnan lit. Ofnhitinn er 225 gráður. Berið fram strax. Hægt er að skreyta réttinn með tómatbátum, steinselju eða sólselju og er hann þá borinn fram eins og steikt eggaldin.
Eggaldin soðin í feiti
1 eggaldin
½ tsk. salt
feiti
Eggaldinið er flysjað, sneitt niður, stráð á það salti og látið bíða í 15–20 mínútur. Þurrkað vel og velt upp úr hveiti og soðið í feiti í feitipotti. Borið fram eitt sér eða með steiktum fiski eða kjötréttum.
Að lokum er hér önnur uppskrift að steiktu eggaldini, ekki mjög frábrugðin hinni fyrstu.
Eggaldin
sítrónusafi
salt pipar
ca 2 matsk. hveiti
smjör
2–4 tómatar
steinselja
Það er hægt að nota kartöfluflysjarann til að flysja eggaldinið. Það er því næst skorið í þunnar sneiðar, sem settar eru andartak í vatn, sem sítrónusafa hefur verið blandað í og vökvinn er látinn renna vel af. Veltið sneiðunum í hveiti, salti og pipar. Brúnið sneiðarnar í smjöri á pönnunni. Takið þær upp og brúnið steinseljuna í smjöri, sem sítrónusafi hefur verið settur í. Að lokum steikið þið tómatana og berið þá með. Þennan rétt er hægt að nota sem grænmeti með öðrum réttum eða sem rétt út af fyrir sig ásamt brauði.“
Eitthvað lítils háttar mun vera ræktað af eggaldini hér á landi, meðal annars að Sólheimum í Grímsnesi.
Kína er langstærsti framleiðandi eggaldina heiminum og framleiddi árið 2016 um 32 milljón tonn sem er um 62,7% heimsframleiðslunnar.
