Hvað segja bændur nú … um ullina?

Ullin hefur fylgt manninum frá landnámstíð og má segja að á fyrstu 1950 árunum hafi hún verið aðalástæða þess að landinn lifði af. Í upphafi voru tækin frumstæð þ.e. halasnældur, grófir kambar og vefstaður. 

Innréttingar voru stofnaðar um miðja 18. öldina af Skúla Magnússyni fógeta en þá voru fluttir inn rokkar, fínni kambar og vefstólar eins og við þekkjum í dag. Í lok 19. aldar voru spunaverksmiðjur reistar víða um land  og þá gátu bændur sent ullina sína í vinnslu. Þetta var ekki síst gert til að auðvelda konum spunann en í verksmiðjunum var unninn lopi sem sendur var til baka á heimilin þar sem spunakonurnar spunnu hann í band. Upp úr 1940 virðist sem þær hafi ákveðið að sleppa að spinna lopann og prjónuðu beint úr honum eins og við þekkjum í dag. Vefnaðarverksmiðjur tóku smátt og smátt við vefnaði heima við eftir að þær voru stofnaðar í lok 19. aldar og hér á landi stóð rekstur þeirra í um það bil eina öld þegar þeim öllum var lokað þegar nýir tímar héldu innreið sína. Eftir það hafa teppi, værðarvoðir og annar vefnaður ekki verið unnin í verksmiðjum á Íslandi. Enn eru til prjónaverksmiðjur sem sinna hluta af því sem áður var ofið og má þá nefna prjónaðar voðir sem m.a. nýttar eru í fatnað.

Best er fyrir ullina að taka féð inn beint úr þurru veðri, helst þegar er gola, því þá er hún ekki bara fallegust heldur auðveldust í vinnslu.  

Í gegnum öldudali 

Ullin hefur farið í gegnum öldudali og má segja að viðhorf til hennar hafi verið mjög neikvætt í byrjun 21. aldarinnar og má það m. a. rekja til þess að um miðja síðustu öld komu gerviefnin fram. Gerviefnin þóttu miklu betri, litríkari, entust  og þoldu þvotta betur en ullin. En í dag á tímum sjálfbærni og umhverfisverndar er farið að horfa á alla hina fjölmörgu góðu eiginleika ullarinnar umfram gerviefnin. 

Upp úr 1990 var mikil kreppa í landbúnaði og þá leitaðu bændur eftir því að auka tekjurnar á heimilunum með ýmiss konar handverki og smávinnslu úr heima-fengnu hráefni. Margt var reynt og margar handverksverslanir spruttu upp víða um land. Konur í landbúnaði skelltu sér á námskeið og lærðu að spinna, vinna band í prjón og lita band. Skapaði þetta mörgum aukatekjur og hjá sumu handverksfólki skapar ullin tekjur enn þann dag í dag. Stjórnvöld komu að þessu með tilkomu styrkjakerfis til að létta undir við stofnkostnað ásamt leiðbeiningum í vöruþróun og sölu.

Hvítar, fallegar og tilbúnar í rúning.

Viðsnúningur þegar litla svarta peysan með rennilásnum kom 

Má þó segja að alvöru viðsnúningur hafi orðið þegar litla svarta peysan með rennilásnum kom fram árið 2007 (hönnun Védísar Jónsdóttur) en þá þurftu allir að eignast slíka flík og prjónarnir fóru á fulla ferð. Þar á eftir fylgdi efnahagskreppan og enn hellti prjónafólk sér út í prjónaskapinn. Síðan hefur verið prjónað nánast linnulaust enda hefur túrisminn allt fram til byrjun ársins 2020 flætt yfir landið og flestir ferðamenn þurfa auðvitað að eignast a.m.k. eina íslenska lopapeysu.

Í byrjun aldarinnar ákváðu Landssamtök sauðfjárbænda í samstarfi við Ístex að breyta skipulagi sem snéri að matsmönnum og nýta það fjármagn sem fór í ullarmatið, til að greiða bændum fyrir ullarmat heima á bæjunum. Þetta er sambærilegt við það sem gert er erlendis. Ístex hefur frá þeim tíma haldið kynningarfundi og námskeið um allt land og gert myndbönd um ullarmat https://ullarmat.is/fraedslumyndbond/. 

Markmið Textílmiðstöðvar Íslands og Þekkingarseturs á Blönduósi er að leggja áherslu á hráefni okkar Íslendinga, íslensku ullina og unnið er að því á öllum vígstöðvum í stofnuninni að leggja enn frekar áherslu á gæði hennar og verðmæti. 

Könnun á afstöðu til ullarinnar

Í gegnum tíðina hefur borið við að bæði stjórnvöld, bændur sjálfir og aðrir landsmenn haldi hinu og þessu fram í sambandi við viðhorf bænda til ullarinnar. Þá er jafnan byrjað eitthvað á þessa leið: Bændur segja … bændur halda … bændum finnst ... og svo framvegis. Textílmiðstöðin ákvað að ekki væri hægt að festa hendi á svona umtal án þess að gerð væri könnun á málinu sem sýndi svart á hvítu viðhorf bænda. Í samstarfi við Félagsvísindastofnun Háskóla Íslands var skoðanakönnun um viðhorf bænda til ullarinnar framkvæmd en þar á bæ var mikill áhugi á verkefninu. 

Spurningalisti fór á öll sauðfjárbýli sem skráð eru hjá Landssamtökum sauðfjárbænda, eða 1.080 býli. Alls bárust svör frá 572 býlum sem er 53% sauðfjárbúa.

Ullarverð Ístex til bænda kemur oftast til tals þegar ullina ber á góma hjá bændum. Spurt var um afstöðu til verðs Ístex á 1. flokk af hvítri ull og kom óánægja svarenda þar í ljós. Aftur á móti var ekki kannað hver afstaða svarenda væri til beingreiðslna vegna 1. flokks hvítu ullarinnar. Mætti skoða það nánar í samhengi við heildar ullarverð til bænda og miðað við heimsmarkaðsverð á ull sem reyndar hefur fallið mjög á síðustu vikum skv. Bændablaðinu 18. tbl. 24. september 2020.

Ánægjulegt er að flestir bændur rýja að hausti en ullin er hreinust og greiðust á þeim árstíma. Á Norður- og Austurlandi eru 80% búa sem rýja að hausti og aftur snoð í feb/mars. Á Vestfjörðum, Suður- og Vesturlandi er það gert á rúmlega 70% búa. 

Mikill áhugi

Samkvæmt könnuninni er mikill áhugi meðal bænda á að auka þekkingu sína á meðferð ullar við rúning og umhirðu hennar. Er mikil ánægja með þá niðurstöðu. Í framhaldi af birtingu skýrslunnar stóð Félag ungra bænda fyrir vel sóttu netnámskeiði í samstarfi við Ístex, í flokkun á ull þ. 22. okt. sl. Starfsfólk Ístex fór yfir nýtingu á ullinni og hvernig hver flokkur var nýttur, ullarflokkunina, nýjungar hjá fyrirtækinu í að skapa verðmæti úr verðminni ull og einnig hönnun á litum og flíkum til prjóna. Þegar flest var, voru 96 á línunni. Fagna ber þessu framtaki ungra bænda og er þetta beinn ávinningur af könnuninni. Í framhaldinu var haldið annað sambærilegt námskeið þ. 19. nóv. sl. þar sem voru um 70 þátttakendur. Vonandi er þessi aðferð við að miðla þekkingu um flokkun ullar komin til að vera.

Góðir rúningsmenn skipta sköpum

Góð meðferð á ull eykur verðmæti hennar hvort sem hún fer í iðnað eða handvinnslu. Umhirða ullarinnar hefst um leið og búið er að rýja kindina því þá er lagður grunnur fyrir ullina að ári. Góðir rúningsmenn skipta sköpum, sá sem hefur góð tök á verkefninu og passar upp á að tvíklippur komi ekki við rúninginn (það er þegar klippt er tvisvar í sama hárið). Tvíklippur detta niður í reyfið, skemma það og ef mikið er um þær er reyfið óhæft til vinnslu því það myndast hnökrar í bandinu við spunann. Kom fram í fyrirspurn til Ístex á fundi ungra bænda að vandamál vegna tvíklippu væri nærri horfið og er það ánægjulegt.

Best er fyrir ullina að taka féð inn beint úr þurru veðri, helst þegar er gola, því þá er hún ekki bara fallegust heldur auðveldust í vinnslu. En veðráttan er óútreiknanleg og verður skepnan að fá að njóta vafans. Geymslur fyrir ullina eru misjafnar og misjafnt er hvenær ullin er sótt til bænda. Það fyrsta og einfaldasta sem hægt væri að gera er að bæta aðstöðu þar sem ullin er geymd. Hana þarf að geyma á þurrum stað og þar sem ekki kemst utanaðkomandi óhreinindi í ullina eins og heymoð og slíkt.

Á tíma eins og þeim sem við erum að kljást við í dag koma líka tækifæri. Í viðtali í morgunútvarpi á rás 2 þ 21. okt. 2020 við Guðmund Svavarsson hjá Ullarþvottastöðinni sagði hann að það söfnuðust fyrir ullarflokkar sem færu venjulega í útflutning þar sem iðnaður erlendis stendur völtum fótum vegna COVID-19. Aftur á móti þá hefðu þeir ekki undan að vinna 1. flokkinn, lambsullarflokkana og sauðalitina í handprjónaband því nú gerist það sama og alltaf í kreppu ... prjónaskapur eykst. 

Verðhrun er á ull á heimsvísu en Ístex ákvað að halda sama verði á þeim flokkum sem unnir eru til handprjónabandsins. Vonandi sjá bændur sér hag í því að meta ullina sjálfir til að hægt verði að minnka magnið sem færi annars í 2. flokk (sem er verðlaus í dag) og auka magnið sem færi i 1. flokk (sem er með sama verð og í fyrra).

Sameiginleg vefverslun

Textílmiðstöðin leitaði eftir áhuga bænda á að koma upp sameiginlegri vefverslun, því hugmynd liggur fyrir um að koma af stað  vefverslun fyrir bændur til að selja handverk, band úr ullinni sinni eða jafnvel reyfin. Í vefversluninni væru eingöngu seldar vörur sem uppfylltu ströng skilyrði um gæði. Hugmyndin er að útbúa gæðastuðul fyrir ull og ullarvörur sem nýttur verður í þessu sambandi. Spurt var um áhuga bænda á að taka þátt í að þróa vefverslunina og var um það bil þriðjungur svarenda tilbúinn að taka þátt í því verkefni.

Það virðist vera lítil nýting á ull til heimavinnslu hjá svarendum en samt áhugi fyrir frekari vinnslu á bandi sem hægt væri að rekja til búsins. Þar kemur yngra fólkið sterkt inn og vonast er til að með vefversluninni verði hægt að miðla þeim vörum sem hugsanlega verða til. 

Smáspunaverksmiðjur auka möguleika bænda

Smáspunaverksmiðjur eru að spretta upp og gefa þær bændum tækifæri til að láta vinna sína eigin ull til heimavinnslu eða til að láta vinna band sem hægt er að selja frá hverju býli. Eykur það möguleika á fleiri tækifærum til að koma ullinni í verð og eru ungir bændur, sérstaklega konur, spenntir fyrir þeim möguleika.

Bændur eru náttúruverndarsinnar enda vörslumenn landsins. Þetta kom skýrt í ljós í könnuninni þar sem um 90% svarenda fannst mjög eða frekar mikilvægt að ullarframleiðsla á Íslandi væri umhverfisvæn.

Textílmiðstöðin leggur mikla áherslu á ull og ullargæði í því augnamiði að auka verðmæti hennar með tilliti til hringrásarhagkerfisins og starfsmenn hlakka til að leggja sitt af mörkum í þeim efnum í  samstarfi við bændur.

Að lokum þökkum við öllum þeim sauðfjárbændum sem tóku þátt í könnuninni fyrir þátttökuna og hvetjum alla áhugasama um ull og ullarvinnslu að kynna sér skoðanakönnunina og nálgast hana á heimasíðu Textílmiðstöðvar Íslands, www.textilmidstod.is.

Jóhanna E. Pálmadóttir

verkefnastjóri Textílmiðstöðvar Íslands