Lamadýr – svöl til augnanna og harðgerð

Í huga margra eru lamadýr einkennisdýr hásléttnanna í Suður-Ameríku. Nytjar á lamadýrum eru margvíslegar. Ull þeirra er vinsæl, dýrin eru harðgerð burðardýr og þeim fer fjölgandi. Umhverfisstofnun lagðist ekki gegn innflutningi lamadýra til Íslands í umsögn árið 2003.

Áætlaður fjöldi lamadýra í heiminum er rúm sjö milljón og hefur þeim fjölgað undanfarna áratugi.

Uppruni þeirra er í Suður-Ameríku og í dag finnast tvær tegundir villtra lamadýra í þeim hluta Nýja heimsins handan Atlantsála. Villilama, Lama glama, og gúanakkar, Lama guanicoe. Langflest lamadýr í heiminum í dag eru tamin og afkomendur Lama glama.

Nánustu ættingjar lamadýra eru úlfaldar, Camelus sp., alpakkadýr, Vicugna pacos og vikúnjadýr, Vicugna vicugna.

Lamadýr eru algengust í Suður-Ameríku. Rúm 160 þúsund tamin lamadýr er að finna, tvist og bast, í öllum ríkjum Bandaríkjanna Norður-Ameríku og ríflega hundrað þúsund í Kanada. Auk þess sem fjölda lamadýra er að finna í Ástralíu og Evrópu. Fjölgun þeirra í dag er mest utan Suður-Ameríku.

Engin lamadýr finnast á Íslandi þrátt fyrir að Umhverfisstofnun hafi ekki lagst gegn innflutningi þeirra í umsögn árið 2003. Í umsögn sinni taldi stofnunin að strangar reglur þyrftu að gilda um notkun dýranna og sleppingu.

Dýr hásléttunnar

Elstu leifar um forfeður lamadýra eru um 40 milljón ára gamlar og af sléttum Norður-Ameríku. Þriggja milljón ára gamlir beinafundir í Mið-Ameríku sýna fram á far dýranna til Suður-Ameríku. Lamalík dýr hafa verið algeng sjón í suðurríkjum Norður-Ameríku, Kaliforníu, Utah, Texas og Flórída, fyrir 250 þúsund árum.

Ekki er vitað hvenær lamadýr voru fyrst tamin en talið er að það hafi verið af Inkum á hásléttum Perú 4000 til 5000 árum fyrir Krist.

Lamadýr eru einstaklega vel aðlöguð þunnu háfjallalofti og búsvæði þeirra nær hæglega í yfir 3.500 metra hæð yfir sjávarmáli. Rauð blóðkorn lamadýra hafa þróast á einskakan hátt til að binda og flytja súrefni um líkama þeirra.

Lamadýr eru spendýr, grasbítar og jórturdýr með þrískiptan maga eins og úlfaldar en ekki fjórskiptan eins og nautgripir og sauðfé. Kjörlendi lamadýra eru víðáttumikil graslendi og þurrar sléttur nálægt góðu vatnsbóli.

Efri vörin klofin

Lamadýr eru að jafnaði 160 til 180 sentímetrar á hæð og milli 130 og 210 kíló að þyngd. Höfuðið er fremur smátt miðað við líkamsstærð, eyrun eru löng og snúa eilítið inn á við og líkjast einna helst bönunum.

Efri vör þeirra er klofin sem gerir þeim auðveldara að bíta smágerðan háfjallagróður. Hálsinn er langur og fæturnir grannir en dindillinn stuttur og mjúkur. Feldurinn er þykkur, loðinn og ullarkenndur. Litarhaft dýranna er breytilegt, svart, hvítt, rautt og brúnt. Lamadýr geta einnig verið tvílit og kallast þá líklega skjöldótt.

Lamadýr eru klaufdýr og á gangi færa þau fram- og afturfót sömu hliða samtímis en hvíla hina fæturna á fituþófum sem eru neðan á tám klaufanna. Göngulagið dreifir þunga dýranna og gerir að verkum að þau sökkva síður í þurran, sendinn og grýttan jarðveg.

Ævilengd, meðganga og hegðun

Algengur lífaldur lamadýra er 15 til 25 ár en vitað er um dýr sem hafa orðið ríflega 30 ára gömul.

Kvendýrið verður kynþroska snemma á öðru ári og getur átt eitt og stöku sinnum tvö afkvæmi á ári í allt að fimmtán ár. Fengitími lamadýra er óárstíðabundinn og meðgangan ellefu til tólf mánuðir.

Við mökun liggja kvendýrin, sem er óvenjulegt, meðal stórra spendýra en það tíðkast einnig meðal úlfalda. Mökunin tekur frá tuttugu mínútum upp í klukkustund sem er einnig óvenjulegt meðal spendýra.

Kýr lamadýra bera standandi og tekur burður yfirleitt um 30 mínútur. Kálfarnir eru oftast sjö til tólf kíló við burð og oftast komnir á legg og spena klukkustund eftir fæðingu. Mjólk lamakúa er fitusnauð en kalsíum- og fosfórrík. Mjólkurframleiðsla kúanna er takmörkuð og fá kálfarnir litla skammta í einu og því títt á spenn fyrstu ævidagana. Kálfarnir eru á spena í um sex mánuði.

Burður á sér yfirleitt stað um sólarupprás þegar loft fer að hlýna á hásléttunum sem eykur lífslíkur afkvæmanna.

Karldýrin verða ekki kynþroska fyrr en við þriggja ára aldur.

Lamadýr eru hópdýr þar sem tugir og jafnvel hundruð dýra geta myndað hóp. Hver hópur samanstendur af minni fjölskylduhópum með fimm til tíu kvendýrum og einu karldýri. Forustukarldýrið makast með öllum kúnum í fjölskylduhópnum og ver hann fyrir rándýrum og öðrum mökunarfúsum lamanautum.

Sagt er að geld lamanaut séu eins og bestu varðhundar og víða eru slík, yfirleitt ein og sér, vanin til að fylgja sauðfé og geitum og vara bústofninn við rándýrum.

Varnarhljóð lamanauta er hátt og hvellt blístur

Ungkarldýr og naut sem ekki eru forustudýr í hjörð mynda hjörð vonbiðla eða piparsveina sem halda sig frá en samt norpandi kringum fjölskylduhópana. Laskist forustutarfur fjölskylduhóps eru ungtarfarnir fljótir til og bítast um hópinn með kjafti, hnubbi og spörkum.

Burðardýr og ull

Upphaflega voru lamadýr veidd og nytjuð til átu. Snemma var einnig farið að nýta ullina til vefnaðar í teppi, fatnað, reipi og aðra nytjahluti.

Lamadýr eru rúin einu sinni á ári eða á tveggja ára fresti eftir vexti ullarinnar og gefur hver rúning af sér um þrjú kíló af ull. Ull lamadýra er gerð úr tveimur gerðum hára. Annað er lengra og grófara, hitt styttra og fíngerðara. Grófara hárið er notað í grófari vefnað eins og reipi en það fínna er spunnið í garn og notað í klæðnað.

Húðir lamadýra eru spýttar í leður sem þykir endingargott, enda þykkt, og meðal annars notað í handtöskur, belti, húsgögn og skó.

Saur lamadýra er nánast skraufþurr og lyktarlaus við losun og nýttur sem áburður og eldiviður. Tilgátur eru uppi um að saurinn hafi gegnt afgerandi hlutverki sem áburður í landbúnaðarbyltingunni í S-Ameríku og sé þannig undirstaða menningar Maja, Inka, og Asteka. Svo sem saur húsdýra hefur almennt gegnt í sögu menningarþjóða heimsins.

Fornminjar sýna að lamadýr hafa verið sett í grafir til að fylgja fólki yfir í Sumarlandið.

Lamadýr eru í dag, líkt og fyrr á tímum, notuð sem burðardýr og eiga auðvelt að feta vegleysur í fjalllendi sem ófært nútíma farartækjum.

Dýrin geta borið allt að fjórðungi líkamsþyngdar sinnar, eða milli 25 til 50 kíló eftir stærð. Landadýr eru einnig einstaklega þolin og geta borið byrðar yfir 30 kílómetra á átta til tíu klukkustundum og farið um á allt að 45 kílómetra hraða á klukkustund stuttar vegalengdir í góðu færi.

Þrátt fyrir að lamadýr séu sögð meðfærileg og viljug burðardýr eiga ofhlaðnir og þreyttir einstaklingar það til að vera staðir, leggjast á jörðina og spýta hraustlega á þann sem reynir að stugga við þeim. Dýrin standa yfirleitt ekki upp fyrir en byrði þeirra hefur verið létt.

Dýr ofar í goggunarröð fjölskylduhópa sýna stöðu sína með því að spýta á sér lægra sett dýr. Pirruð lamadýr í dýra- eða á búgörðum eiga til að gera sama við fólk og mun spýjan úr þeim vera einkar illa þefjandi og andstyggileg.

Lamadýr og gull

Lamadýr voru einu eftirlifandi stóru grasbítarnir í Suður-Ameríku þegar Kólumbus og kónar hans römbuðu á Nýja heiminn.

Á tímum Inkaveldis, sem féll fyrir Spánverjum 1572, voru flest lamadýr eign valdastjórnarinnar og fjölda þeirra stjórnað með ræktun og veiði bönnuð. Einungis æðstu valdhafar máttu eiga lamadýr og var fjöldiþeirra dýra sem einstaklingur átti tákn um ríkidæmi hans.

Lamanautum og ófrjóum kúm var fórnað við trúarathafnir Inka. Kjöt dýranna þótti best ferskt en það sem var umfram var saltað eða þurrkað til geymslu. Auk þess sem sumir líkamspartar og innyfli þóttu hafa lækningamátt væru þau meðhöndluð rétt.

Eftir að Spánverjar lögðu veldi Inka voru nýju valdhafarnir fljótir að átta sig á gagnsemi lamadýra. Í einni heimild segir að hátt í 300 þúsund lamadýr hafi verið í burðarlest sem flutti gull úr námum við borgina Pontosí í Bólivíu til að sefa gullhungur Spánverjanna.

Evrópumenn fluttu með sér Gamla heims búfé til Nýja heimsins, nautgripi, hesta, sauðfé og geitur. 

Lamadýr á Íslandi

Þrátt fyrir að engin lamadýr finnist á Íslandi óskaði Íslenska lamafélagið eftir umsögn um hugsanlegan innflutning þeirra í bréfi til landbúnaðarráðuneytisins snemma á þessari öld. Flytja átti dýrin inn frá Kanada og nota sem burðardýr í trússferðum. Umsagnarbeiðninni var vísað til Umverfisstofnunar.
Mat Umhverfisstofnunar

Greinargerð Umhverfisstofnunar frá 12. ágúst 2003, tilvísun UST20030700070/tb, er eftirfarandi:

Efni – Innflutningur á lamadýrum:

Vísað er í bréf frá landbúnaðarráðuneytinu, dags. 7. júlí sl., þar sem óskað er eftir umsögn Umhverfisstofnunar vegna umsóknar um að fá að flytja til landsins lamadýr, Lama glama. Í greinargerð með umsókninni er rakin ástæða þess að farið er fram á að flytja inn lamadýr og einnig er á faglegan hátt fjallað um helstu atriði sem geta skipt máli við umfjöllun um innflutning dýranna.

Almenn umfjöllun:

Umhverfisstofnun hefur farið yfir innsend gögn. Stofnunin telur ekki að lamadýr geti haft bein áhrif á íslenskar dýrategundir með því að blandast þeim. Lamadýr geta hugsanlega borið til landsins sjúkdóma sem gætu borist í búfé en það er á höndum Yfirdýralæknisembættisins að taka afstöðu til þess þáttar.

Eins og fram kemur í greinargerð með umsókninni eru lamadýr grasbítar en nýta sér einnig laufblöð. Óvíst er því hvaða áhrif lamadýr hefðu í íslenskri náttúru, svo sem í náttúrulegum birkiskógum, eða á t.d. skógræktarsvæðum ef þau gætu lifað hér villt.

Lamadýr er tiltölulega stór dýr og auðfinnanleg og á því að vera auðvelt að halda stofninum í skefjum eða fella hann með öllu ef upp koma þær aðstæður að ástæða er talin til þess.

Umhverfisstofnun fer með umsjón friðlýstra svæða þ.m.t. þjóðgarða. Engin afstaða hefur verið tekin til þess, innan Umhverfisstofnunar, að nota lamadýr sem burðardýr á friðlýstum svæðum, sjá umfjöllun í greinargerð. Þó má gera ráð fyrir að það samrýmist betur 1. gr. laga nr. 44/1999 um náttúruvernd að nota íslenska hestinn sem burðardýr, á „gamla“ mátann, á Íslandi, þar sem ekki má nota vélknúin farartæki. En íslenski hesturinn er órjúfanlega tengdur menningarsögu landsins. Vissulega hefur það komið fyrir að stórir hópar hesta hafa valdið töluverðum landspjöllum en strangar reglur gilda um hestaferðir í þjóðgörðum.

Niðurstaða:

Umhverfisstofnun telur að íslenskri náttúru stafi ekki bein hætta af innflutningi lamadýra og að tiltölulega auðvelt sé að hefta útbreiðslu dýranna sé það talið nauðsynlegt. Ekki kemur fram í innsendum gögnum hvort að tegundin geti þrifist vel á Íslandi séð í ljósi laga um dýravernd.

Umhverfisstofnun telur að vel megi reka vistvæna útivist/ferðamennsku á Íslandi án lamadýra og að það eitt réttlæti ekki innflutning þeirra. Stofnunin hefur ekki tekið afstöðu til notkunar lamadýra á friðlýstum svæðum.

Umhverfisstofnun metur ekki hvort landbúnaði geti stafað hætta af innflutningi tegundarinnar vegna sjúkdóma eða annars.

Umhverfisstofnun leggst ekki gegn innflutningi lamadýra fyrir sitt leyti á þeim forsendum að stofnunin telur ólíklegt að tegundin geti haft mikil áhrif á íslenska náttúru. Stofnunin telur þó að strangar reglur verði að gilda um hvernig nota megi lamadýr og að óheimilt verði að sleppa þeim villtum í íslenska náttúru. Umhverfisstofnun telur ekki sérstaka þörf fyrir innflutning lamadýra til að stuðla að vistvænni útivist/ferðamennsku. Umhverfisstofnun bendir á að alltaf verður að fara varlega við innflutning nýrra tegunda vegna hættu á að sjúkdómar berist til landsins.

Lamadýr svo íslensk

Þrátt fyrir tiltölulega hlutlausa umsögn Umhverfisstofnunar lagðist yfirdýralæknir alfarið gegn innflutningnum og Guðni Ágústsson, þáverandi landbúnaðarráðherra, hafnaði beiðninni árið 2014. Ekki hefur því orðið af innflutningi lamadýra til Íslands.

Öll nótt er þó ekki úti. Lamadýr eru í eðli sínu svo íslensk, svöl til augnanna og harðgerð og líkjast helst hálslangri sauðkind. Dýrin myndu án efa falla vel að íslenskri fjalla- og jöklasýn. – Lamadýrin heim.