Staða fuglaflensu á Íslandi
Í mars 2022 voru fyrirskipaðar hertar varnaraðgerðir til að fyrirbyggja að fuglaflensa berist í alifugla. Þetta var gert þar sem talið var að auknar líkur væru á að skæðar fuglaflensuveirur bærust til landsins vegna mikils fjölda tilfella í löndum þar sem íslenskir farfuglar hafa vetursetu eða viðkomu á leið til landsins. Þetta er í samræmi við viðbúnaðarstig 2 sem fjallað er um hér.
Matvælastofnun hefur sent frá sér ýtarlega umfjöllun um stöðu fuglaflensu hér á landi og um almenn viðbrögð við henni. Umfjöllunina er að finna á heimasíðu stofnunarinnar, mast.is, og er birt hér.
Í apríl 2022 greindust fuglaflensuveirur af gerðinni H5 í villtum fuglum og einnig í heimilishænum á einum stað. Á sama tíma voru staðfestar skæðar fuglaflensuveirur (H5N1) í haferni sem fannst dauður í október 2021. Þá var viðbragðsáætlun Matvælastofnunar vegna alvarlegra dýrasjúkdóma virkjuð, sbr. viðbúnaðarstig 3 sem lesa má um hér að neðan.
Fuglaflensa er bráðsmitandi smitsjúkdómur í fuglum, sem getur einnig stöku sinnum komið upp í spendýrum og mönnum. Orsakavaldur eru margar gerðir af inflúensu A veirum, sem hafa þróast þannig að þær smita fyrst og fremst fugla. Þessar veirur finnast í einkennalausum villtum fuglum um allan heim. Þegar alvarlegt afbrigði fuglaflensuveira berst í alifugla sýkist oft stór hluti fuglanna og margir drepast. Fuglaflensuveirur eru skyldar öðrum inflúensuveirum sem eru aðlagaðar sinni tegund, t.d. mönnum, hundum eða svínum. Inflúensuveirur hafa sérstaka hæfileika til að breytast, t.d. með því að skiptast á erfðaefni við aðrar gerðir inflúensuveira.
Fuglaflensuveirur eru flokkaðar eftir mótefnavökum á yfirborði þeirra, sem eru auðkenndir með bókstöfunum H og N. Veirurnar eru líka flokkaðar eftir því hversu alvarlegri sýkingu þær valda í fuglum. Veirur sem valda alvarlegum einkennum og hárri tíðni dauðsfalla í smituðum fuglahópi kallast skæð fuglaflensa (e. highly pathogenic avian influenza, HPAI). Fuglaflensuveirur sem valda yfirleitt litlum einkennum kallast væg fuglaflensa (e. low pathogenic avian influenza, LPAI). Eftir stökkbreytingu hafa einstaka fuglaflensuveirur, t.d. af gerðunum H5N1 og H7N9, öðlast eiginleika til að geta sýkt önnur dýr og fólk. Smitun verður aðallega við snertingu við fugla eða fugladrit, ekki við neyslu afurða.
Meðgöngutími er 1-5 daga fyrir hænsnfugla og kalkúna.
Sjúkdómseinkenni vægrar fuglaflensu í alifuglum eru venjulega væg. Sýktir alifuglar geta sýnt einkenni í öndunarfærum, þeir hósta og hnerra. Í varphænum og stofnfuglum getur varpið minnkað. Sýkingartíðni og tíðni dauðsfalla eru oft lágar nema sýktir fuglar séu einnig haldnir öðrum sjúkdómum.
Almenn sjúkdómseinkenni skæðrar fuglaflensu í alifuglum geta verið:
Slappleiki
Úfinn fiðurhamur
Bólginn haus,. blámi á húð
Öndunarerfiðleikar, hósti, hnerri
Niðurgangur
Blæðingar í húð á fótum eða kambi og sepum
Aukin dauðsföll, aukning um meira en 2% á síðustu 14 dögum
Viðmið fyrir kjúklinga og varphænur haldin í atvinnuskyni geta verið:
Minnkun á vatnsnotkun um 10% á þremur dögum
Minnkun á fóðurnotkun um 5% á þremur dögum
Í varpfuglum getur verið aukning á óeðlilegum eggjum með afmyndaða skurn eða á eggjum án skurnar um meira en 3%.
Einkenni skæðrar fuglaflensu eru misjöfn eftir tegundum alifugla. Endur og gæsir til dæmis sýkjast sjaldnar og geta verið mjög væg einkenni.
Meðgöngutími er 1-5 daga fyrir hænsnfugla og kalkúna.
Sjúkdómseinkenni vægrar fuglaflensu í alifuglum eru venjulega væg. Sýktir alifuglar geta sýnt einkenni í öndunarfærum, þeir hósta og hnerra. Í varphænum og stofnfuglum getur varpið minnkað. Sýkingartíðni og tíðni dauðsfalla eru oft lágar nema sýktir fuglar séu einnig haldnir öðrum sjúkdómum.
Almenn sjúkdómseinkenni skæðrar fuglaflensu í alifuglum geta verið:
Slappleiki
Úfinn fiðurhamur
Bólginn haus,. blámi á húð
Öndunarerfiðleikar, hósti, hnerri
Niðurgangur
Blæðingar í húð á fótum eða kambi og sepum
Aukin dauðsföll, aukning um meira en 2% á síðustu 14 dögum
Viðmið fyrir kjúklinga og varphænur haldin í atvinnuskyni geta verið:
Minnkun á vatnsnotkun um 10% á þremur dögum
Minnkun á fóðurnotkun um 5% á þremur dögum
Í varpfuglum getur verið aukning á óeðlilegum eggjum með afmyndaða skurn eða á eggjum án skurnar um meira en 3%.
Einkenni skæðrar fuglaflensu eru misjöfn eftir tegundum alifugla. Endur og gæsir til dæmis sýkjast sjaldnar og geta verið mjög væg einkenni.
Vöktun á fuglaflensu í alifuglum hér á landi fer fram með því að skima reglubundið fyrir fuglaflensuveirum í einkennalausum fuglahópum og með stöðugri vöktun eigenda alifugla á sjúkdómseinkenni í þeim.
Hér má finna upplýsingar um niðurstöður reglubundinnar sýnatöku í alifuglum í skýrslu um skimanir vegna dýrasjúkdóma í dýrum:
Eftirlitsniðurstöður - Skimanir vegna smitsjúkdóma í dýrum
Matvælastofnun fylgist einnig grannt með útbreiðslu fuglaflensu í heiminum, sér í lagi í löndum þar sem farfuglar landsins hafa vetursetu. Upplýsingar um greiningar og útbreiðslu smits er m.a. að finna á heimasíðu Alþjóða dýraheilbrigðisstofnunarinnar OIE, tilvísunarrannsóknarstofu ESB fyrir fuglaflensu (IZSVe) og Animal and Plant Health Agency í Bretlandi.
Þegar aukin hætta er á að alvarleg afbrigði fuglaflensuveiru berist til landsins með farfuglum er mikilvægt að vakta sjúkdóminn í villtum fuglum. Almenningur getur tekið virkan þátt í vöktuninni með því að tilkynna um fund á veikum eða dauðum villtum fuglum nema ljóst sé að fuglinn hafi drepist af slysförum. Matvælastofnun í samvinnu við prófessór í dýrafræði á verkfræði- og náttúruvísindasvið HÍ og við veirufræðing á Tilraunastöð HÍ á Keldum tekur ákvörðun um sýnatökur. Niðurstöður skimunar á alvarlegu afbrigði fuglaflensu í villtum fuglum má finna á kortasjá Matvælastofnunar:
Niðurstöður sýna úr villtum fuglum: Kortasjá Matvælastofnunar - velja "Fuglaflensa"
Þegar metið er hversu mikil hætta sé á að fuglaflensuveirur berist í alifugla hér á landi, er fyrst metið hversu miklar líkur séu á að alvarlegt afbrigði fuglaflensuveira séu til staðar í villtum fuglum hér á landi. Við það mat er litið til ýmissa þátta svo sem hvort alvarlegt afbrigði fuglaflensu hafi greinst í fuglum í löndum sem farfuglarnir koma frá og ef svo er þá hversu mikið er um sýkingar, hvaða fuglategund og afbrigði veirunnar er að ræða, til hvaða aðgerða hefur verið gripið í löndunum o.s.frv. Því næst er metið hversu líklegt sé að smitið berist úr villtum fuglum í alifugla hér á landi, sem veltur einna helst á því hversu góðar smitvarnir eru á þeim stöðum sem alifuglar eru haldnir og hversu mikill þéttleiki villtra fugla er í nágrenni alifuglabúa.
Matvælastofnun hefur skilgreint þrjú viðbúnaðarstig vegna fuglaflensu, sem byggjast á því hversu mikil hætta er talin á að fuglaflensuveirur berist í alifugla. Viðbúnaðarstig 1 er grunnstig sem er stöðugt í gildi nema ef smithætta eykst, að mati viðbúnaðarhópsins.
Hér að neðan er tilgreindur lágmarks viðbúnaður allra fuglaeigenda á hverju stigi. Fyrir eigendur alifuglabúa með 250 fugla eða fleiri gilda að auki ákvæði í 20. og 21. grein um smitvarnir í reglugerð nr. 135/2015 um velferð alifugla.
Viðbúnaðarstig 1
Lítil hætta
Þetta viðbúnaðarstig er alltaf í gildi.
Tilkynningar
Tilkynna skal til Matvælastofnunar um dauða villta fugla, nema augljóst sé að þeir hafi drepist af slysförum, svo sem flug á rafmagnslínur, á rúður eða fyrir bíla.
Aukin dauðsföll eða grunsamleg veikindi í alifuglum og öðrum fuglum í haldi skal tilkynna til Matvælastofnunar.
Lágmarks smitvarnir fyrir alifugla og aðra fugla í haldi
Forðast skal að hafa nokkuð í umhverfi fuglahúsa sem laðar að villta fugla.
Fóður og drykkjarvatn skal ekki aðgengilegt villtum fuglum.
Fuglahúsum skal vel við haldið.
Almennar góðar smitvarnir skulu viðhafðar.
Viðbúnaðarstig 2
Miðlungs hætta
Þegar auknar líkur eru á að alvarlegt afbrigði fuglaflensuveira berist með farfuglum til landsins, samkvæmt mati sérfræðinga, leggur Matvælastofnun til við ráðherra að fyrirskipaðar verði tímabundnar varnaraðgerðir til að fyrirbyggja að fuglaflensa berist í alifugla og aðra fugla í haldi. Jafnframt leggur stofnunin fram tillögur að auknu eftirliti og sýnatökum.
Tilkynningar
Tilkynna skal til Matvælastofnunar um dauða villta fugla, nema augljóst sé að þeir hafi drepist af slysförum, svo sem flug á rafmagnslínur, á rúður eða fyrir bíla.
Aukin dauðsföll eða grunsamleg veikindi í alifuglum og öðrum fuglum í haldi skal tilkynna til Matvælastofnunar.
Lágmarks smitvarnir fyrir alifugla og aðra fugla í haldi
Fuglarnir skulu hafðir inni í yfirbyggðum gerðum eða húsum.
Tryggja skal góðan aðskilnað milli alifugla og villtra fugla. Hús og gerði skulu fuglaheld.
Tryggja skal að ekkert í umhverfi fuglahúsanna laði að villta fugla.
Fóður og drykkjarvatn fuglanna skal ekki vera aðgengilegt villtum fuglum.
Endur og gæsir skulu aðskildar frá hænsnfuglum.
Setja skal hatta á allar lóðréttar loftræstitúður á fuglahúsum, nema þar sem um er að ræða útblásturstúður vélrænnar loftræstingar.
Setja skal fuglanet fyrir allar loftræstitúður, op og glugga á fuglahúsum.
Öllum óviðkomandi skal bannaður aðgangur að fuglahúsum.
Allir sem sinna fuglunum skulu nota hlífðarfatnað (galla og stígvél), sem eingöngu er notaður þar, og skulu þeir einnig þvo og sótthreinsa hendur fyrir og eftir umhirðu fuglanna.
Áður en fuglar eru fengnir frá öðrum búum skal spyrjast fyrir um hvort heilsufar fugla á búinu hafi verið eðlilegt. Fuglar skulu ekki teknir inn á bú frá búum þar sem sjúkdómsstaða er óþekkt eða eitthvað virðist vera athugavert við heilsufar.
Skrá skal alla flutninga á fuglum til og frá búinu með dagsetningu og hvert eða hvaðan þeir voru fluttir.
Mælt er með „allt inn – allt út“ kerfi, þ.e.a.s. að allir fuglar séu fjarlægðir af búi áður en nýir eru teknir inn.
Hús og gerði skulu þrifin vel og sótthreinsuð á milli hópa.
Farga skal dauðum fuglum, undirburði og skít á öruggan hátt, þannig að ekki stafi smithætta af úrganginum fyrir aðra alifugla og aðra fugla í haldi.
Tryggja skal góðar smitvarnir við vatnsból.
Sýningarhald og aðrar samkomur með fugla er bannað.
Viðbúnaðarstig 3
Mikil hætta
Þegar um er að ræða grun eða greiningu á fuglaflensu í alifuglum eða öðrum fuglum í haldi, eða alvarlegt afbrigði fuglaflensuveiru hefur greinst í villtum fuglum, er viðbragðsáætlun Matvælastofnunar vegna alvarlegra dýrasjúkdóma virkjuð.
Matvælastofnun leggur fram tillögu að fyrirskipun um niðurskurð og auknar varnaraðgerðir fyrir ráðherra.
Áfram gilda reglur um lágmarks viðbúnað sem tilgreindar er undir viðbúnaðarstigi 2, en strangari kröfur geta komið til viðbótar eftir aðstæðum.
Helstu viðbrögð við greiningu á fuglaflensu, bæði vægri og skæðri, í alifuglum eða öðrum fuglum í haldi, eru m.a.:
Allir alifuglar og aðrir fuglar í haldi á smituðu búi eru aflífaðir á mannúðlegan hátt, hvort sem þeir eru smitaðir með alvarlegu eða vægu afbrigði af fuglaflensuveiru.
Hræjum, úrgangi og búnaði sem ekki er hægt að sótthreinsa, er fargað á tryggilegan hátt.
Smit er rakið og áhættubú og bann-, verndar- og eftirlitssvæði eru skilgreind.
Vöktun og takmarkanir á áhættubúum og svæðum eru auknar.
Einangrun fugla er fyrirskipuð.
Vöktun á flutningi alifugla og mögulega smituðum bifreiðum og fólki er aukin.
Nákvæm þrif og sótthreinsun á smituðu búi eru fyrirskipuð.
Minnst 21 dagur þarf að líða áður en nýir fuglar eru settir inn á búið
Helstu viðbrögð við greiningu á skæðri fuglaflensu í villtum fuglum, eru m.a.:
Skilgreind eru verndar- og eftirlitssvæði út frá þeim stað sem fuglaflensa greinist.
Alifuglar og aðrir fuglar í haldi á skilgreindum svæðum skulu haldnir innandyra.
Vöktun og takmarkanir á áhættubúum og svæðum eru auknar.
Vöktun m.t.t. fuglaflensu í villtum fuglum er aukin.
Takmarkanir á flutningi alifugla og annarra fugla í haldi eru fyrirskipaðar.
Leiðbeiningar um fuglahald í hænsnakofum/bakgörðum
Það þarf að huga að velferð alifugla, meðan þeir þurfa að vera haldnir innandyra, svo þeir séu rólegir og þeim líði vel.
Fylgstu vel með heilbrigði fuglanna
Tryggðu þeim nóg pláss og nægilegan aðgang að fóðri og fersku og hreinu vatni
Tryggðu þeim aðgang að hreinum og þurrum undirburði
Gættu vel að loftræstingu
Gefðu þeim möguleika á að hafa eitthvað að gera, til að minnka hættu á fjaðurplokki. Þú getur gert það með því að bera undir nýjan undirburð og með því að setja í húsið hálmbagga og setprik. Þú getur dreift fóðri og fræi á gólfið til að örva fuglana að krafsa og róta í undirburðinum.
Tryggðu fuglunum dagsbirtu. Það skal ekki halda þeim í myrkri eða stöðugri birtu. Þar sem ekki er hægt að tryggja þeim dagsbirtu, skal lýsingin vera eins og sólargangurinn.
Hvað á að gera ef villtur fugl finnst dauður?
Þegar villtur fugl finnst dauður, skal hafa samband við MAST, nema ef augljóst er að hann hafi drepist af slysförum. Best er að tilkynna um dauðan fugl með því að skrá ábendingu á heimasíðu stofnunarinnar, en líka er hægt að hringja í síma 5304800 á opnunartíma eða senda tölvupóst á netfangið mast@mast.is. MAST metur hvort taka skuli sýni úr fuglinum.
Hræ skal látið liggja nema ef það er þannig staðsett að nauðsynlegt sé að fjarlægja það. Ef það er gert skal hræið sett í plastpoka, án þess að það sé snert með berum höndum, lokað fyrir pokann og hann síðan settur í almennt rusl. Ef viðkomandi sveitarfélag býður uppá förgunarleið fyrir lífrænan úrgang má setja hræið í niðurbrjótanlegum poka í söfnunarílát fyrir slíkan úrgang.
Hvað á að gera ef veikur villtur fugl finnst í nærumhverfi manna?
Samkvæmt lögum um velferð dýra (nr. 55/2013) bera sveitarfélög ábyrgð á að brugðist sé við að koma villtum dýrum í neyð til aðstoðar eða sjá til þess að þau séu aflífuð. Þeim sem verða varir við lifandi veika villta fugla í neyð í nærumhverfi manna ættu að:
Gæta þess að koma ekki mjög nálægt eða handleika fuglinn án sóttvarna svo sem einnota hanska og veiruheldrar grímu
Tilkynna strax um það til viðkomandi sveitarfélags. Sveitarfélaginu er skylt að bregðast við út frá dýravelferðarsjónarmiðum. Helst er mælt með að sveitarfélag kalli til dýralæknir til aflífunar á sjáanlega veikum dýrum eða að dýrin verði aflífuð með öðrum mannúðlegum hætti, sem ekki eykur áhættu á dreifingu á smitefni (skot, höfuðhögg eða blóðgun gæti aukið smitdreifingu). Ef sveitarfélagsskrifstofur eru lokaðar getur almenningur beint erindinu til lögreglu. Boð eftir dýralækni til hjálpar villtu dýri í neyð þarf að koma frá sveitarfélagi eða lögreglu, nema ef viðkomandi ætlar sjálfur að greiða fyrir útkallið
Hvað er skæð fuglaflensa?
Orsök skæðrar fuglaflensu (Highly Pathogenic Avian Influenza eða HPAI) er inflúensuveira sem fyrst og fremst berst fugla á milli. Þegar talað er um skæða fuglaflensu er átt við að afbrigðið af veirunni er mjög sjúkdómsvaldandi fyrir fugla og veldur mögulega hárri dauðatíðni meðal þeirra, þ.e. hefur mikla meinvirkni (e. highly pathogenic) .
Getur fólk fengið fuglaflensu?
Það afbrigði af fuglaflensuveirunni sem nú er mest um í Evrópu og víðar veldur almennt ekki sýkingum í fólki. Einstaka smit hafa komið upp en þá hjá einstaklingum sem hafa verið í miklu návígi við sjúka fugla án þess að gæta sóttvarna. Líkurnar á smiti frá fuglum í fólk eru því mjög litlar en þó er aldrei hægt að útiloka smit og fólk þarf ávallt að gæta sóttvarna við handfjötlun á veikum og dauðum fuglum. Dauða fugla er hægt að handleika með því að nota einnota hanska og setja í plastpoka eða með því að stinga hendi í plastpoka og taka fugl upp með pokanum, draga pokann yfir og loka. Forðast ætti að koma of nálægt veikum lifandi fuglum nema vera með einnota hanska og veiruhelda grímu, sjá leiðbeiningar undir liðnum um hvað eigi að gera ef veikur villtur fugl finnst.
Rétt er að taka fram að það afbrigði fuglaflensunnar sem er að finnast í fuglum í dag er ekki sama afbrigði og var í gangi fyrir tæpum 20 árum og olli alvarlegum veikindum í fólki.
Hver eru einkenni fuglaflensu í fuglum?
Sjúkdómseinkenni geta verið bólginn haus, öndunarerfiðleikar, niðurgangur og blæðingar í húð á fótum, minni átlyst og vatnsdrykkja, minnkun á varpi og óvenjuleg afföll. Í sumum í tilfellum geta einkenni verið mjög væg.
Hvernig dreifist veiran?
Villtir fuglar eiga mikinn þátt í útbreiðslu fuglaflensuveirunnar sem nú er mest um í Evrópu og víðar. Hún hefur greinst í fjölmörgum tegundum af villtum fuglum. Veiran berst frá fuglunum með driti og frá öndunarvegi með dropasmiti. Alifuglar sem eru úti eru í mestri hættu á að smitast en veiran getur líka borist með fólki, fóðri, tækjum og tólum í fugla sem eru innandyra.
Má fóðra villta fugla?
Já þeir sem ekki eiga sjálfir fugla, en gefa villtum fuglum reglulega fóður geta haldið því áfram, en ættu að forðast beina snertingu við fuglana og drit frá þeim. Mikilvægt er að þvo hendur með sápu og vatni eftir snertingu við fóðurbretti og annað sambærilegt. Fuglaeigendur ættu hins vegar að gæta þess að ekkert í nærumhverfi fuglanna dragi að villta fugla.
Hvað á að gera ef alifuglar eða aðrir fuglar í haldi sýna einkenni fuglaflensu?
Grunsamleg veikindi í alifuglum og öðrum fuglum í haldi skal tilkynna til Matvælastofnunar. Best er að tilkynna með því að skrá ábendingu á heimasíðu stofnunarinnar www.mast.is, en líka er hægt að hringja í síma 5304800 á opnunartíma eða senda tölvupóst á netfangið mast@mast.is. MAST metur hvort taka skuli sýni úr fuglinum.
Hvað á að gera ef alifuglar og aðrir fuglar í haldi finnast dauðir?
Aukin dauðsföll í alifuglum og öðrum fuglum í haldi skal tilkynna til Matvælastofnunar. Best er að tilkynna með því að skrá ábendingu á heimasíðu stofnunarinnar www.mast.is, en líka er hægt að hringja í síma 5304800 á opnunartíma eða senda tölvupóst á netfangið mast@mast.is. MAST metur hvort taka skuli sýni úr fuglinum.
Getur fólk smitast af fuglaflensu við neyslu fuglakjöts og eggja?
Engin dæmi eru um að fólk smitist af fuglaflensu við neyslu matvæla, aðeins við mikið návígi við sjúka fugla.
Fólk þarf þó ætíð að líta svo á að hrátt kjöt og hrá egg geti verið menguð af sjúkdómsvaldandi örverum. Ávallt ber því að meðhöndla hrátt kjöt og hrá egg m.t.t. þessa og gæta fyllsta hreinlætis við matreiðslu, koma í veg fyrir krosssmit í matvæli sem eru tilbúin til neyslu og huga að því að kjötið og eggin séu nægilega vel elduð/hituð.
Geta kettir eða önnur gæludýr smitast af fuglaflensu?
Mjög ólíklegt er að önnur dýr en fuglar smitist af fuglaflensu. Það afbrigði fuglaflensuveirunnar sem nú er útbreiddast í Evrópu og víðar smitast aðallega á milli fugla.
Hefur greining fuglaflensu á Íslandi áhrif á heimildir til fuglaveiða?
Að öllu óbreyttu er ekki talin ástæða til að banna fuglaveiðar á komandi veiðitímabili vegna smithættu í fólk. Engin dæmi eru um að fólk smitist af fuglaflensu við neyslu matvæla, aðeins einstök tilfelli hafa greinst í fólki og þá eftir mikið návígi við sjúka fugla. Þeir sem veiða villta fugla og nýta til matar ættu:
Ávallt að gæta smitvarna við handfjötlun á veikum og sjálfdauðum fuglum og tilkynna þá til Matvælastofnunar.
Ávallt að gæta sóttvarna við meðhöndlun og verkun fuglanna, m.a. nota hanska og grímu. Einnig mikilvægt að þrífa og sótthreinsa verkfæri og umhverfi vel eftir verkun.
Að hafa í huga að hrátt kjöt geti ávallt verið mengað af sjúkdómsvaldandi örverum og meðhöndla skal kjötið með tilliti til þessa. Gæta skal fyllsta hreinlætis við matreiðslu, koma í veg fyrir krosssmit í önnur matvæli og huga að því að kjötið sé nægilega eldað.
Ítarefni
