Strútar stinga ekki hausnum í sandinn

Strútaeldi er stundað í um fimmtíu löndum og vinsældir strútakjöts hafa aukist mikið undanfarin ár. Strútar eru ófleygir en sprettharðir. Sótt var um leyfi fyrir innflutningi og eldi á strútum hér á landi í lok síðustu aldar.

Heimsframleiðsla á strútakjöti er milli 12 og 15 þúsund tonn á ári og langt frá því að framleiðslan standi undir eftirspurn. Vegna mikillar eftirspurnar á strútakjöti er talið að framleiðslan eigi eftir að aukast mikið á næstu árum og áratugum.

Suður-Afríka er stærsti framleiðandi strútakjöts í heiminum með um 60% heimsframleiðslunnar. Strútaeldi er þekkt í fimmtíu löndum. Talsverð strútakjötframleiðsla er í Bandaríkjum Norður-Ameríku, Ástralíu og Nýja-Sjálandi. Strútabúgarðar finnast einnig á Spáni, í Mið-Austurlöndum, Póllandi, Svíþjóð og Finnlandi svo dæmi séu nefnd.

Árið 1996 var veitt heimild til að flytja strútakjöt til Íslands meðal annars til að kanna viðtökur markaðarins en komið höfðu upp hugmyndir um að hefja strútaeldi hér á landi.

Strútar eru ekki bara strútar

Strútar eru stórir, ófleygir og ósyndir fuglar. Villtum strútum hefur fækkað mikið undanfarna áratugi og í dag finnast þeir aðallega villtir í þjóðgörðum og friðlýstu runnalendi og gresjum Afríku. Hitasveiflur dags og nætur á búsvæði strúta geta verið allt að 40° á Celsíus.

Allir strútar eru af tegundinni Struthio camelus og allir strútar í eldi tilheyra henni. Fimm undirtegundir af S. camelus sem finnast villtar eru viðurkenndar.

S. c. australis finnst á afmörkuðum svæðum í Suður-Afríku. S. c. camelus er bundinn við norðanverða Afríku, Eþíópíu, Súdan og allt til Egyptalands og Marokkó. Stundum kallaður norðurstrútur eða strúturinn með rauða hálsinn. S. c. massaicus stundum kallaður Masaístrútur finnst í Afríku austanverðri, Keníu og Tansaníu og ólíkur öðrum undirtegundum að því leyti að hann hefur appelsínugular fjaðrir á höfði og hálsi. S. c. syriacus fannst í Mið-Austurlöndum, Arabíuskaga, Sýrlandi og Írak og var kallaður Arabíustrúturinn. Tegundin dó út um miðjan sjöunda áratug síðustu aldar. Sómalíustrúturinn, S. c. molybdophanes, einkennist af blágráum hálsi og lærum um fengitím­ann og finnast þeir strútar helst í Sómalíu, Eþíópíu og Keníu. Ólíkt öðrum strútum er Sómalíustrúturinn ekki hópdýr og lifa pör eða einstaklingar ein og sér.

Fjöldi annarra tegunda sem nú eru útdauðar eru þekktar af steingervingum. Þar á meðal eru strútar sem lifðu í Rússlandi, Kína, Mongólíu, Indlandi og um nánast alla Afríku.

Forfeður strúta

Fundist hafa hátt í 170 milljón ára gamlir steingervingar í Norður-Ameríku og Evrópu af mögulegum forferðum strúta. Áttatíu milljón ára gamlir steingervingar af sléttum Afríku sýna ófleyga forfeður nútíma strúta en fyrstu eiginlegu steingervingar strúta eru um 20 milljón ára gamlir. Fyrir um 12 milljónum ára tóku forfeður strúta að stækka mikið og um tíma voru til strútar talsvert stærri en þeir strútar sem við þekkjum í dag. 

Fornleifar sýna að menn í Suður-Afríku notuðu strútaegg sem ílát og eggjabrot sem skrautmuni fyrir um 60 þúsund árum.

Fyrstu rituðu heimildir um strúta eru frá Kína og ritaðar á fyrstu öld okkar tímatals.
Skrautmunir sem sýna strúta fundust í grafhýsi egypska faraósins Tutankhamun sem var jarðsettur 1323 fyrir Krist enda strútar í miklum metum meðal Egypta til forna.

Heimildir frá Róm á þriðju öld segja að keisarinn Elegabalus, sem var krýndur fjórtán ára gamall, hafi haft 600 strútaheila í boði í einni af veislum sínum. Elegabalus var talsvert skrautlegur karakter. Hann var að minnsta kosti þríkvæntur á fjórum árum, opinberlega tvíkynhneigður og klæðskiptingur.

Nafnafræði

Heitið strútur er líklega hingað komið úr gamalli norrænu, strútr. Svipuð strútsheiti finnast í germönsku strūtaz, þýsku strauß, fornensku strūta og latínu strūthiō.

Útlit og atferli

Fullorðnir hanar strúta af tegundinni S. camelus eru hvítir og gráir að lit en hænur og unghanar brúnir eða grábrúnleitir. Strútar geta náð góðri tveggja metra hæð enda hálsinn á þeim langur. Þeir eru 100 til 160 kíló að þyngd og geta orðið 30 til 40 ára gamlir í náttúrulegum heimkynnum sínum.

Stærsti fugl sem vitað er til að hafi lifað á jörðinni var af tegundinni Moa, Dinornis, og náði að minnsta kosti 3,6 metrum á hæð.
Strútar eru langfættir og fótsterkir og með tvær klær á hvorum fæti sem líkjast klaufum. Þeir geta hlaupið á allt að 70 kílómetra hraða á klukkustund og haldið þeim hraða í allt að 30 mínútur og taka þrjá til fimm metra í hverju skrefi.

Og nei, strútar stinga ekki hausnum í sandinn til að fela sig en þeir eiga það til að leggjast á jörðina og leynast þannig verði þeir varir við rándýr. Sé strútum ógnað geta þeir sparkað hraustlega frá sér og hæglega drepið hýenu eða ljón, sem á þá ráðast, með einu sparki.

Strútar hafa litla vængi sem þeir nota sem eins konar segl til að lyfta sér og beygja þegar þeir hlaupa og til að tjá sig með í mökunarferlinu. Vængina nota þeir einnig sem sólhlífar til að skýla ungum í mikilli sól.

Fjaðrir strúta eru mjúkar, loftkenndar og einangrandi en ekki flatar og sléttar eins og hjá flestum fuglum.

Strútar eru aðallega grasætur en borða einnig hnetur, skordýr og litlar eðlur. Þeir þola vel þurrka og geta lifað talsvert lengi án vatns en þeim þykir gott að baða sig sé aðgangur að vatni nægur. Strútar hafa þrjá maga sem sjá um að melta fæðuna og ólíkt öðrum fuglum losa þeir sig aðskilið við saur og þvag.

Hausinn er lítill en augun stór og þeir sjá og heyra vel. Strútar eru tannlausir og gleypa steina sem hjálpa til við meltingu fæðunnar. Í maga strúta hafa fundist allt að kíló af meltingarsteinum.

Yfirleitt lifa strútar í hópum, fimm til fimmtíu saman, sem eitt karldýr og eitt kvendýr fara fyrir.

Mökun og uppeldi unga

Um mökunartímann verða læri og háls strútshana rauð að lit vegna aukins blóðflæðis. Hanarnir velja sér yfirráðasvæði og verja fyrir öðrum hönum á meðan hópar hænsna vappa milli væntanlegra hreiðurstæða og velja sér karldýr til mökunar. Til að ná athygli hænu dansar haninn og mjakar sér hægt í áttina að henni. Beri daður hanans tilætlaðan árangur leggst hænan á jörðina og hleypir hananum upp á sig. Ólíkt öðrum fuglum hafa hanar strúta eins konar getnaðarlim sem verður um 20 sentímetra langur fyrir mök.

Bæði hanar og hænur strúta makast með mörgum einstaklingum yfir fengitímann.

Eftir mökun býr haninn til grunna hreiðurholu, um 50 sentímetra að þvermáli, á yfirráðasvæðinu sínu sem margar hænur verpa í og sjá forustufuglarnir í hópnum um að klekja út eggjunum. Hænan sér um eggin á daginn en haninn á nóttunni.

Þrátt fyrri að egg strúta séu stærstu egg sem nokkur fugl verpir og geti verið 15 sentímetrar að lengd og 13 að breidd eru þau hlutfallslega minnstu egg sem nokkur fugl verpir miðað við líkamsstærð. Meðalþyngd strútseggja er 1,4 kíló.

Haninn sér um uppeldi unganna eftir að þeir klekjast úr eggi um 40 dögum eftir varp. Ungarnir vaxa hratt á fyrsta ári og um allt að 25 sentímetra á mánuði og algeng þyngd ársgamals strúts er 45 kíló. Ungarnir verða kynþroska á öðru til þriðja ári.

Utan fengitímans ferðast strútar milli beitilanda eins og hjarðdýr.

Strútaeldi og nytjar

Strútar hafa verið veiddir til matar frá ómunatíð en upphaf stútaeldis eins og við þekkjum það er rakið til Suður-Afríku þar sem það hófst fyrir rúmum 150 árum. Suður-Afríka einokaði nánast allt strútaeldið í heiminum til 1980. Um miðjan níunda áratug síðustu aldar voru eldisstrútar fluttir til Bandaríkjanna frá Suður-Afríku og í dag eru strútar í eldi þar hátt í ein milljón.

Helsta eldistegundin kallast African Black og er afrakstur áratuga kynbóta og ræktunarstarfs í Suður-Afríku. African Black eru stórvaxnir fuglar sem gefa af sér mikið kjöt, hátt í 60 kíló, og leður. Lífaldur þeirra er allt að 50 ár í eldi en elsti strútur sem vitað er um lifði í 75 ár.

Strútar eru aðallega aldir vegna kjötsins, sem er gott í steikur, bjúga og hamborgara. Kjötið er rautt og bragðgott og ekki ólíkt nautakjöti nema hvað í því er lítil sem engin fita. 

Strútsfjaðrir eru vinsælar til skrauts og í fjaðrakústa til að þurrka af ryk. Strútsleður er einstaklega sterkt og endingargott og vel nothæft í skófatnað, töskur og húsgögn. Strútafita er mikið notuð við framleiðslu á snyrtivörum og húskremum.

Fram til þessa hefur lítið verið um sjúkdóma í strútaeldi þrátt fyrir að 40.000 strútum hafi verið fargað á búgarði í Suður-Ameríku árið 2011 vegna fuglaflensu. Hætta er talin á að fuglaflensa geti sett verulegt strik í reikninginn við strútaeldi í framtíðinni.

Strútaveðhlaup þar sem knapar sitja strúta eða fuglarnir draga vagna eru víða vinsæl dægrastytting. Þar sem strútar eru notaðir sem reiðskjótar eru stundum notaðir sérstakir strútahnakkar og beisli.

Strútar í trúarbrögðum

Myndir af guðum Egypta sýna þá oft með strútsfjaðrir og strútar eru nefndir í Biblíunni og í Jobsbók 39.13-18 segir:

„Vængjablak strútshænunnar er skoplegt, verður vængjum hennar líkt við flugfjaðrir storks og fálka?

Þegar hún skilur egg sín eftir á jörðinni svo að þau haldist heit í sandinum gleymir hún að fótur getur kramið þau og villidýr troðið þau í sundur.

Hún beitir unga sína hörðu eins og hún ætti þá ekki. Þótt erfiði hennar sé til einskis stendur henni á sama því að Guð synjaði henni um skynsemi og veitti henni enga hlutdeild í skilningi.

En þegar hún stekkur upp, baðar vængjum, hlær hún að hesti og riddara.“

Íslenskir strútar

Heitið Strútur er til sem hundsnafn og haft um hunda sem eru með hvítan háls en dökkir að öðru leyti. Dæmi er um að orðið hafi fest við menn sem viðurnefni.

Orðið strútur er líka haft um hettur eða efsta hluta höfuðfata. Strútur hefir verið haft um trefil eða klút sem vafinn er fyrir munn og nef og í Reykjavíkurpóstinum 1847 segir að „Arabar binda sér strút um vitin“.

Í örnefnum er heitið Strútur yfirleitt haft um uppmjótt fjall, tind, klett eða hól og orðið strýta er dregið af orðinu strútur. Í Jarðabók Árna Magnússonar og Páls Vídalíns yfir Árnessýslu er getið um hjáleiguna Strút í Skeiðahreppi. Í landi Stafafells í Lóni er klettur sem heitir Strútur og hraunhóll í Ölfusi heitir sama. Örnefni eins og Strútstjörn, Strútshylur, Strútsgerði, Strútsvatn, Strútslækur og Strútslækjarhólar eru einnig þekkt.

Sótt um leyfi til innflutnings

Um miðjan áratug síðustu aldar barst landbúnaðarráðuneytinu umsögn þar sem óskað var eftir heimild til að flytja fimm til tíu strútaegg til landsins. Eggin átti að flytja inn frá Svíþjóð og til stóð að klekja þeim út og ala strútana hér í fjölskyldugarði.

Í umfjöllun í Morgunblaðinu frá í september 1996 segir að Atvinnuþróunarsjóður Suðurlands hafi undanfarið eitt og hálft ár unnið í umboði fyrir ónefnda bændur og aðra einstaklinga að athugun á strúta­innflutningi. Gert er ráð fyrir að flytja inn 10 til 20 strúta í upphafi. Strútarnir yrðu keyptir í Svíþjóð fyrir milligöngu Strútaræktunarsambandsins þar í landi. Einnig segir að fleiri hafi spurst fyrir um innflutning á strútum hjá landbúnaðarráðuneytinu, meðal annars einstaklingar af Norðurlandi og Vestfjörðum.

Engin alvarleg heilbrigðisvandamál

Búnaðarsamband Suðurlands mun um sviðað leyti í samstarfi við Atvinnuþróunarsjóð Suðurlands kannað hvaða heilbrigðiskröfur væru gerðar vegna hugsanlegs innflutnings á strútum til landsins.

Frumathugun dýralæknis benti til að engin alvarleg heilbrigðisvandamál fylgdu strútum. Sagt er að þeir þoli vel kulda en í roki og rigningu sé vandamál að koma þeim í skjól. Ólíkt dýrum af norðlægum slóðum hópast strútar ekki saman og veita hver öðrum skjól. Því þarf að sækja hvert einstakt dýr og færa það í hús ef veður verður vont því ekki er hægt að smala þeim saman í hóp.

Náttúruverndarráð skilaði áliti vegna innflutningsins og taldi að strútar yrðu ekki til skaða fyrir íslenskt lífríki vegna þess að ólíklegt væri að þeir þrifust villtir á landinu. Náttúruverndarráð taldi engu að síður að kanna yrði aðstæður hér á landi vel vegna þess hversu frábrugðnar þær séu náttúrulegum heimkynnum strúta í sunnanverðri Afríku.

Umhverfisstofnun lagðist ekki gegn innflutningi strútseggja að því tilskildu að þau bæru ekki með sér sjúkdóma og taldi að strútarnir myndu ekki hafa skaðleg áhrif á íslenska náttúru.

Hófst sem grín

Í fyrrnefndri umfjöllun í Morgunblaðinu var haft eftir Matthíasi Eggertssyni, þáverandi ritstjóra búnaðarblaðsins Freys, að hugmyndir um strútaeldi á Íslandi hafi upphaflega komið upp sem grín innan Bændasamtakanna. Matthías taldi jafnframt litlar líkur á að strútaeldi mundi ganga hér á landi vegna veðurfarsins.

Innflutningi hafnað

Landbúnaðarráðherra hafnaði innflutningnum á strútum til landsins á þeim forsendum að neikvæðar umsagnir hafi legið fyrir frá embætti yfirdýralæknis, dýrasjúkdómanefnd, sérfræðinefnd um framandi lífverur og fleiri eftirlitsaðilum.
Í rökstuðningi ráðherra sagði meðal annars að veðurfar hér á landi henti illa fyrir strúta, bæði vegna vinda og vætu og að Norðmenn og Svíar hafi slæma reynslu af strútaeldi. Þar hafi komið upp vandamál vegna húð- og öndunarfærasjúkdóma, strútarnir þoli ekki rok og rigningu þar sem þeir hafi enga fitu í fjöðrunum.