Hremmingar síldarinnar
Íslenski sumargotssíldarstofninn á sér merkilega sögu. Hann hefur mátt þola þung áföll síðustu áratugina: hrun í kringum 1970, fjöldadauða af völdum súrefnisskorts fyrir tæpum áratug og alvarlega sýkingu af náttúrunnar völdum sem verið hefur viðvarandi árum saman. Enn þá er stofninn þó talsvert mikilvæg stoð undir sjávarútvegi landsmanna.
Rétt er að minna á strax í upphafi að hin rómuðu síldarævintýri Íslendinga á öndverðri 20. öld byggðust ekki á íslenska sumargotssíldarstofninum heldur á norsk-íslensku vorgotssíldinni sem gekk hingað til lands frá Noregi á sumrin (og gerir enn). Stöku sinnum gekk íslenska sumargotssíldin þó grindhoruð eftir hrygningu á norðurmið og veiddist þá með spikfeitri vorgotssíldinni, hinni frægu „Íslandssíld“. Jakob Jakobsson, fiskifræðingur og lengi forstjóri Hafrannsóknastofnunar, ritaði grein í Morgunblaðið árið 2001 um íslensku sumargotssíldina og byggist það sem hér er sagt um síldina fram til síðustu aldamóta að mestu á henni.
Ofveiði og hrun
Veiðar á sumargotssíldinni voru lítt stundaðar framan af 20. öldinni. Sunnanlands var sumargotssíldin einkum veidd í reknet vor og haust til beitu og síðar til söltunar. Undantekning á því var hið mikla síldarmok í Kollafirði og Hvalfirði veturna 1946/47 og 1947/48, en þá var síldin veidd í herpinót eins og tíðkaðist við Norðurland á sumrin.
Síldveiðiskip að veiðum skammt frá landi við Grundarfjörð haustið 2007. Mynd / Guðlaugur J. Albertsson.
Jakob bendir á að um 1960 hafi nútíma hringnótaveiðar hafist með mikill tæknivæðingu síldveiðiskipanna. Farið var að stunda síldveiðar árið um kring og jókst þá afli sumargotssíldarinnar úr 20-30 þúsund tonnum í 100-130 þúsund tonn á fyrri hluta 7. áratugarins. Þessu fylgdi aukið veiðiálag og á tímabilinu 1965-1969 var ókynþroska smásíld verulegur hluti aflans. Þessi ofveiði ásamt lélegri nýliðun olli því að stofninum hrakaði ört. Jakob segir að um 1970 hafi svo verið komið að aðeins hafi fundist tvær torfur á vetursetustöðvunum við Hrollaugseyjar. Þá hafi hrygningarstofninn verið áætlaður aðeins 10-15 þúsund tonn en hafi verið um 300 þúsund tonn um og upp úr 1960 þegar hringnótaveiðar hófust sunnanlands. Þegar hér var komið sögu var gripið til þess ráðs að banna síldveiðar í hringnót og tók bannið gildi í ársbyrjun 1972.
Endurreisn síldarstofnsins
Það er skemmst frá því að segja að þessar ráðstafanir báru tilætlaðan árangur. Síldarstofninn rétti fljótt úr kútnum og haustið 1975 þegar takmarkaðar hringnótaveiðar voru leyfðar á ný var stofninn orðinn 100 þúsund tonn. Til þess að varna því að sagan endurtæki sig og stofninn hryndi aftur var mótuð sú nýtingarstefna að ekki mætti veiða meira en 20% af veiðistofninum. Síldarstofninn efldist svo hægt og bítandi og þegar leið að aldamótum var hann orðinn 400-500 þúsund tonn eða mun stærri en hann var fyrir hrunið.
Jakob Jakobsson var stoltur af því hve vel tókst til við endurreisn síldarstofnsins og þreyttist ekki á að minna á þennan góða árangur þegar umræða stóð um það löngu seinna að setja hliðstæða aflareglu fyrir þorsk. Það var gert árið 1995 og var markið sett við 25% af veiðistofni.
Breytilegar vetursetustöðvar
Síldin hefur þann háttinn á að safnast saman og leggjast í dvala hluta vetrar og velur sér þá gjarnan kalda staði sem gera henni kleift að hægja á líkamsstarfsemi sinni. Jafnframt gæti hún verið að skapa sér næði til þess að forðast afrán því hún þolir betur seltuminni sjó en þeir fiskar sem éta hana. Hins vegar snýr síldin fiskimennina ekki eins auðveldlega af sér.
Fyrstu fimm árin eftir að síldveiðar voru leyfðar á ný (1975-79) voru vetursetustöðvarnar og þar með veiðisvæðið í bugtunum við sunnan- og suðaustanvert landið, þ.e. í Meðallandsbugt, Mýrarbugt og Lónsbugt. Á árunum 1980-1989 hélt síldin sig inni á Austfjörðum á veiðitímanum og þá gátu íbúar þessara staða fylgst með flotanum athafna sig út um gluggana heima hjá sér, eins og marga rekur sjálfsagt minni til. Eitt sinn á þessu tímabili, í desember 1981, kólnaði sjórinn reyndar svo í fjörðunum eystra að síldin hélst ekki við og fannst svo skömmu fyrir jól suður við Þorlákshöfn.
Á tíunda áratugnum voru vetursetustöðvar síldarinnar á ýmsum stöðum 40-60 mílur austur af landinu. Eftir 1997 urðu menn varir við að síldarmagnið á Austfjarðamiðum fór minnkandi og árið eftir kom skýringin í ljós. Meginhluti stofnsins hafði valið sér vetursetustöðvar á gömlum síldarmiðum úti af Snæfellsnesi.
Færði sig inn á Breiðafjörð
Þegar nokkur ár voru liðin af nýrri öld tók síldin sig enn á ný upp og færði vetursetustöðvar sínar inn á Breiðafjörð. Hún hreiðraði um sig inni á Grundarfirði þar sem Hafrannsóknastofnun mældi yfir 600 þúsund tonn af fullorðinni síld haustið 2006 þegar hrygningarstofninn í heild mældist 750 þúsund tonn. Megnið af stofninum var sem sagt komið inn á þennan eina litla fjörð. Sjómenn fögnuðu því auðvitað að geta gengið að síldinni á vísum stað í skjóli fyrir veðri og vindum en veiðarnar voru þó ekki vandalausar vegna grynninga og margir máttu þola veiðarfæratjón af. Seinna færði síldin sig svo áfram í átt að Stykkishólmi þar sem einnig var á köflum erfitt að athafna sig. Á þessum slóðum var hægt að ganga að síldinni í nokkur ár.
Síldardauðinn í Kolgrafafirði
Haustið 2012 gerðist svo atburður sem skaut þjóðinni skelk í bringu. Um 300 þúsund tonn af síld eða 70% af hrygningarstofninum leitaði inn á Kolgrafarfjörð sem er á milli Grundarfjarðar og Stykkishólms. Þar lokaðist hún inni og náði ekki að forða sér út þegar ís myndaðist á firðinum. Talið er að 30 þúsund tonn af síld hafi drepist vegna súrefnisskorts þann 14. desember 2012 og 22 þúsund tonn til viðbótar aðeins rúmum mánuði síðar af sömu ástæðu. Alls 175 milljónir sílda eða 12% af hrygningarstofninum fóru forgörðum. Yfir fjórir milljarðar króna í útflutningsverðmæti.
En hver var ástæðan fyrir því hvernig fór? Árið 2004 hafði verið byggð brú ásamt vegfyllingu í mynni Kolgrafafjarðar og var upphaflega talið að þessi þrenging á mynninu hefði átt hlut að máli með því að takmarka vatnsskipti við sjóinn úti fyrir firðinum. Niðurstaða sameiginlegrar rannsóknar Hafrannsóknastofnunar og Háskólans á Akureyri studdi ekki þá kenningu en hins vegar var ekki fyrir það tekið að þrengingin á fjarðarmynninu og sterkir straumar undir brúna hafi torveldað flótta síldarinnar. Við athugun á veðurfari dagana fyrir síldardauðann kom í ljós að verið hafði mikil stilla og slíkar aðstæður draga mjög úr því að súrefni berist úr andrúmsloftinu í sjóinn auk þess sem ís myndaðist á hluta fjarðarins sem dró enn frekar á að súrefni kæmist í sjóinn. Þar sem mjög mikið var af síld á firðinum fór svo að súrefnismettun sjávar varð mjög lág og leiddi til þess að tugir þúsunda tonna af síld drápust vegna súrefnisskorts.
Langvinn sýking
Nokkrum árum fyrir áfallið í Kolgrafafirði eða haustið 2007 fór að bera á sýkingu í síldarstofninum sem átti eftir að hafa miklar afleiðingar í för með sér. Sams konar sýking hafði komið upp í norsk-íslenska síldarstofninum árið 1990 en gengið yfir á tveimur til þremur árum. Menn voru því vongóðir um að það sama myndi gerast hér. Annað hefur komið á daginn. Nú 13 árum síðar hamlar sýkillinn enn vexti og viðgangi íslenska síldarstofnsins. Það segir sína sögu að áður en sýkingin kom upp var veiðikvóti síldarinnar kominn upp í 150 þúsund tonn. Á þessu fiskveiðiári er kvótinn tæp 35 þúsund tonn. Óhætt er að fullyrða að sýkingin hafi haft gríðarlega áhrif á stofninn þótt ekki sé hægt að útiloka að nýliðunarbrestur hafi orðið á sama tíma en það er talin langsóttari skýring.
Staðan í dag
Í nýjustu skýrslu Hafrannsóknastofnunar er síldarstofninn metinn um 290 þúsund tonn og áætlað að hann muni stækka á næstu árum vegna bættrar nýliðunar. Áfram sé þó óvissa um áhrif sýkingarinnar á þróun stofnstærðar. Metið sýkingarhlutfall er 13-35% í fjögurra ára síld og eldri en 5% í yngri síld. Rannsóknir benda til að um þriðjungur sýktrar síldar drepist af völdum sýkingarinnar.
