Mörg svæði gætu verið álitlegri fyrir millilandaflugvöll en Hvassahraunið

Mikið hefur verið rætt um að byggja upp varaflugvöll fyrir millilandaflugið í Hvassahrauni sunnan við Hafnarfjörð sem taki þá við því hlutverki af Reykjavíkurflugvelli. Nú er hins vegar orðið ljóst að Hvassa­hraun er á miklu áhættusvæði vegna mögulegra eldsgosa á Reykjanesi sem jafnvel má búast við í næstu framtíð.

Jarðfræðingar telja nú að allar eldstöðvar á Reykjanesskaganum séu komnar á tíma. Ef gos fer þar í gang á næstu misserum, eða árum, má búast við áratuga atburðarás með mismikilli eldgosavirkni og hraunflæði á því svæði.

Bygging flugvallar fyrir hundr­uð milljarða króna á slíku svæði hlýtur því að teljast afar áhættusöm framkvæmd svo ekki sé meira sagt. Að þeim sökum er ekki óeðlilegt að menn hugsi til flatneskjunnar í Árnes- eða Rangárvallasýslum fyrir millilandaflugvöll þar sem nægt hindranalaust rými virðist vera fyrir stórar flugvélar að athafna sig á við aðflug og flugtak. Þar er landrými ekki heldur vandamál við að koma fyrir slíkum flugvelli með tilheyrandi flugvélastæðum og annarri aðstöðu. Efnisflutningar eru líklega hvergi hagkvæmari og flugvallagerðin ætti þar af leiðandi að vera ódýrari en víðast hvar annars staðar á landinu.  

Er Reykjavík nafli alheimsins?

Mönnum er afar gjarnt á að hugsa allt millilandaflug út frá bein­tengingu við Reykjavík þar sem öll helsta opinbera þjónustan er í dag. Keflavíkurflugvöllur er þar augljósasti kosturinn og hann má örugglega stækka og efla, ef ekki verður reynt að koma í veg fyrir það af umhverfispólitískum samtökum. Ef hann ætti líka að virka sem miðstöð innanlandsflugs þyrfti að meta staðsetningu opinberrar þjónustu upp á nýtt. Einnig skilgreiningu á heilbrigðisþjónustu eins og hún er hugsuð í dag með uppbyggingu háskólasjúkrahúss í miðborginni með allri þeirri gríðar kostnaðarsömu rannsóknaraðstöðu sem slíku sjúkrahúsi fylgir. Staðsetning landssjúkrahúss með neyðarþjónustu gæti því allt eins hentað betur í Keflavík, eða jafnvel á Suðurlandi. Það er heldur ekkert náttúrulögmál að allar helstu stjórnsýslustofnanir landsins séu staðsettar í Reykjavík og nær örugglega ekki rekstrarlega hagkvæmast.  

Varaflugvöllur er nauðsynlegur

Það er ljóst að varaflugvöllur er nauðsynlegur fyrir millilandaflug til og frá Íslandi af öryggisástæðum. Þar hefur Egilsstaðaflugvöllur verið nefndur sem fyrsti valkostur af flugmálayfirvöldum og Akureyrar­völlur númer tvö. Líka mætti nefna Alexandersflugvöll í Skagafirði sem álitlegan þriðja valkost, enda aðflug þar ágætt.

Flugvöll í Hvassahrauni verður seint hægt að líta á sem varaflugvöll ef Keflavíkurflugvöllur yrði ófær vegna veðurs eða annarra náttúruhamfara, þar sem hann er aðeins í nokkurra kílómetra fjarlægð. Reykjavíkurflugvöllur hefur verið talinn mun álitlegri af fjölmörgum reyndum flugmönnum sem hafa tjáð sig um málið. Líklega er sama hvað menn skipa margar opinberar nefndir og skrifa margar fínar og dýrar skýrslur um það mál, jafnvel færustu sérfræðingar munu aldrei geta breytt þjóðhagslegum, eðlisfræðilegum, landfræðilegum og jarðfræðilegum staðreyndum í þeim efnum.

Af hverju ekki Suðurlandsundirlendið?

Ef til álita kæmi að byggja nýjan milli­landaflugvöll á suðvesturhluta landsins, þá hljóta menn að þurfa að vega og meta hlutina út frá nýjum forsendum. Þá yrði væntanlega ekki sjálfgefið að horfa á Reykjavík sem nafla alheimsins.

Stór millilandaflugvöllur á Suður­­landi hefði t.d. þann kost að geta breytt samgöngum milli lands­hluta.

Gæti gjörbreytt bílaumferð á höfuðborgarsvæðinu

Góður sumarvegur með varan­legu slitlagi yfir Kjöl gæti þar gjörbreytt stöðu ferðaþjónustunnar og létt á álagi og umferð af vegum í kringum Reykjavík og í borginni sjálfri.

Trausti Valsson prófessor hefur einmitt lengi viðrað slíkar hugmyndir. Í því sambandi má benda á að minni bílaumferð í og við borgina er einmitt sú óskastaða sem borgaryfirvöld hafa verið að kalla eftir í mörg ár. Stuðningur höfuðborgaryfirvalda við hugmyndir sem gætu gert þetta að veruleika ætti því að vera nokkuð borðleggjandi. 

Náttúra landsins er mesta aðdráttaraflið

Mjög stór hluti ferðamanna sem til landsins koma eru ekki að sækjast eftir götumenningunni í Reykjavík. Borgarlíf af svipuðum toga má finna úti um allan heim. Þeir eru miklu frekar að sækja í náttúrufyrirbæri á Suðurlandi og víðar um land. Með því að fljúga beint inn á Suðurland væri væntanlega hægt að opna þeim ákjósanlega möguleika með tiltölulega stuttri tengingu yfir á Norðurland um Kjalveg. Bent hefur verið á að bættur vegur með bundnu slitlagi yfir Kjöl myndi uppræta mikla rykmengun af umferð á svæðinu og draga úr jarðvegsrofi vegna utanvegaksturs.

Bygging flugvallar á Suðurlandi býður upp á nýja hugsun á mörgum sviðum. Allt veltur það þó á rannsóknum á veður­farsaðstæðum fyrir flug og að sjálf­sögðu fjármagni.

Verkefni breska flughersins á Kaldaðarnesi sem og flughers Bandaríkjamanna sem kom í kjölfar Bretanna var að fylgjast með ferðum þýskra kafbáta í nágrenni Íslands. Hér er einn þeirra, U-570, í fjörunni við Þorlákshöfn 30. ágúst 1941. Áhöfnin hafði siglt honum upp í fjöru þar sem skipverjar óttuðust  að hann sykki. Hann var þó lítt skemmdur og var dreginn til Hvalfjarðar þar sem gert var við hann og síðan siglt til Skotlands. Fékk hann þar nafnið HMS Graf og var notaður af breska sjóhernum við háleynilegar aðgerðir.
  
Flugvallarmöguleikar við Selfoss og Hellu

Hópur áhugafólks hefur lengi haft áhuga á að skoðaður yrði mögulegur millilandaflugvöllur í nágrenni við Selfoss, en á því svæði var breski herinn með flugvöll á stríðsárunum, eða nánar tiltekið í Kaldaðarnesi. Á því svæði og þar fyrir austan er væntanlega mun hentugra og ódýrara land frá náttúrunnar hendi til flugvallagerðar en í Hvassahrauni.

Í seinni heimsstyrjöldinni byggði breski flugherinn (RAF) flugvöll í Kaldaðarnesi. Þangað kom fyrst Cameron Highlanders hersveit frá Ottawa í Kanada þann 9. júlí 1940, en þar hafði verið skilgreindur mögulegur lendingarstaður fyrir breskar herflugvélar. Í snatri var hafist handa við að opna þar nothæfar flugbrautir.

Lenti fyrsta L5343 vél breska flughersins þar þann 27. ágúst 1940 eftir fimm klukkustunda og tuttugu mínútna flug frá Wick í Skotlandi. Var þetta jafnframt fyrsta lending herflugvélar breska flughersins RAF á Íslandi í stríðinu og var vélin undir stjórn W/Cdr. G.R. Ashton.

Þrátt fyrir að Bretum þættu aðstæður ekki góðar var haldið áfram að byggja upp flugvöllinn. Var þar síðan rekin aðstaða fyrir flugherinn  allt þar til Ölfusá flæddi yfir bakka sína 6. mars 1943 og olli miklum skemmdum á flugvellinum.

Árið 1999 var reistur minnisvarði við Selfossflugvöll um veru breska flughersins í Kaldaðarnesi.

Flugvöllurinn á Helluvaðssandi við Hellu. Tekist var á um það á Alþingi árið 1944 hvort byggja ætti upp flugvöll á Helluvaðssandi eða á Geitasandi.   Nægt landrými er á báðum stöðum undir stóran flugvöll.

Bandaríkjamenn skoðuðu möguleika á stórum herflugvelli við Hellu

Þegar heimsstyrjöldin síðari stóð sem hæst höfðu Bandaríkjamenn uppi áform um að byggja upp stóran millilandaflugvöll á Geitasandi við Hellu á Rangárvöllum fyrir sprengjuflugvélar á leið til Evrópu. Tengt flugvellinum var áformað að grafa höfn fyrir birgða- og olíuskip inn í Rangárnar, eða öllu heldur inn í ósa Hólsár sem Ytri- og Eystri-Rangá renna í.

Keflavíkurflugvöllur var afar mikil­vægur hernaðarlega á stríðsárunum og þá um leið álitlegt skotmark Þjóðverja. Þá komu upp hugmyndir með að byggja annan flugvöll og kom Geitasandur á Rangárvöllum einkum til greina.

Á Geitasandi unnu Bretar að gerð flugvallar á stríðsárunum og það virðist hafa snúist um eitthvað meira en bara að tína grjót. Enda vallarsvæðið risastórt og með lengstu braut upp á 2,3 kílómetra. 

Kannski ekkert of seint að skoða það mál aftur

„Það var nokkuð langt komið að hanna þetta hér á Geitasandi og kannski ekkert of seint að skoða það mál aftur,“ segir Ágúst Sigurðsson, sveitarstjóri Rangárþings ytra. Enn má sjá merktan flugvöll á því svæði á kortum þótt hann sé ekki á skrá.

Það flugvallarstæði sem Bandaríkja­menn virðast hafa haft í huga er einmitt Geitasandur austan við Hellu. Var hann hugsaður með tengingu við mögulega stórskipahöfn sem grafinn yrði inn í ósa Hólsár. Í dag gæti höfnin í Þorlákshöfn hæglega þjónað þeim tilgangi.

Má sjá á gervihnattamynd móta fyrir flugbrautum á Geitasandi sem breski herinn ruddi á stríðsárunum. Á myndum virðist lengsta brautin geta verið um 2.300 metrar. Önnur virðist vera um 2.000 metrar, þriðja um 1.400 metrar og fjórða í stefnu norður/suður um 800 metrar og gæti verið mun lengri (miðað við mælikvarða á vef Google). Virðist næsta einfalt að koma þar upp flugvelli ef áhugi væri á því. Ástæðan fyrir því að þarna var ekki byggður upp fullkominn flugvöllur á þessum tíma er án efa erfiðir aðflutningar sökum hafnleysis á Suðurströndinni.

Nú hefur Þorlákshöfn verið að sanna gildi sitt fyrir fragtflutninga svo aðflutningar á rekstrarvörum eins og eldsneyti fyrir flugvélar ættu ekki lengur að vera vandamál.    

17 flugvellir nefndir í Rangárvallasýslu

Í bókinni Saga flugvalla og flugleiðsögu er getið 17 flugvalla í Rangárvallasýslu. Það eru flugvellir á Skógarsandi, í Þórsmörk, við Stóru-Mörk, í Múlakoti, á Bakka, á Berjanesfitjum í Vestur-Landeyjum, í Gunnars­holti [Ketil­húshaga], á Hellu [Helluvaðs­sandur], í Þykkvabæ, á Skarði, við Tröllkonuhlaup, við Hrauneyjafoss, við Skálavatn, við Þórisós, á Sprengisandi [Innra-Hreysi] og í Nýjadal. 

11 flugvellir í Árnessýslu

Í Árnessýslu eru 11 ­flug­vellir nefndir. Það eru auk Selfoss­flugvallar, flugvöllur við bæinn Forsæti, Vatnsnes, Kaldaðarnes, Búrfell, Hólakot, Flúðir, Einholts­mela, Geysi, Sandármela og í Kerlingarfjöllum. Margir þessara flugvalla eru ekki lengur á skrá og flestum hefur ekki verið við haldið. 

Rætt um flugvallargerð á Rangárvöllum á Alþingi 1944

Flugvallarhugmyndir á Rangár­völlum voru til umræðu á Alþingi þann 5. desember 1944 í tengslum við umræður um uppbyggingu flugvalla víðs vegar um land eins og í Vestmannaeyjum og á Ísafirði.

Helgi Jónasson vildi flugvöll á Geitasandi

Helgi Jónasson alþingismaður sagði þá meðal annars að þingmenn gætu búist við að þurfa að bíða í allmörg ár eftir því að fá flugvélar til sín.

„Þess vegna álít ég áríðandi að velja þá staði til flugvallargerðar, þar sem lítið kostar að geta haft lendingarstaði fyrir flugvélar. En slíkir staðir eru til, að lítið þarf þar að gera, til þess að þar séu sæmilega góðir lendingarstaðir fyrir léttar flugvélar.

Ég er þakklátur háttvirtri samgöngu­­málanefnd fyrir það, að hún hefur fjölgað stöðum í mínu héraði, þar sem gert er ráð fyrir lendingarstöðum fyrir flugvélar, enda er þar nokkuð af söndum, þar sem tiltölulega ódýrt er að koma upp lendingarstöðum fyrir flugvélar.“

Sagðist hann sjá að í frumvarpi ríkisstjórnarinnar væri gert ráð fyrir því, að flugvöllur komi á Geitasandi í Rangárvallasýslu. Bendir hann á að strax árið 1940 hafi breska setuliðið á sínu fyrsta ári hér útbúið flugvöll á þessum stað.

„En ég fullyrði, að þessi staður er beztur til þess að hafa þar flugvöll, vegna legu sinnar og eins vegna þess, að þar er þegar búið að útbúa flugvöll, þó að ekki hafi það verið gert af okkur Íslendingum. Bretar lögðu mikla vinnu í það að tína grjót af sandinum á þessum stað og að þjappa völlinn til þess að undirbúa hann til lendingar fyrir flugvélar. Og þarna hafa flugvélar lent þangað til fyrir nokkrum dögum, þegar brezka setuliðið flutti burt af staðnum. Þess vegna legg ég til, að þessi staður verði tekinn upp í frumvarpinu og þar standi: Á Geitasandi í Rangárvallasýslu, --- en ekki: Á Rangárvöllum.“

Ingólfur vildi frekar velja Helluvaðssand

Ingólfur Jónsson alþingismaður lagði líka orð í belg og sagði Englendinga, sem höfðust við á eystri staðnum [Geitasandi], einkum hafa notað flugvöllinn þar og tínt úr honum grjót, en um flugvallargerð hafi alls ekki verið að ræða hjá þeim.

„Á Hellusandi virðist flug­vallar­gerð mundu verða þeim mun auðveldari, að þar þarf ekkert grjót að hreinsa burt. Þar er líka að verða komin þétt byggð, og bílar koma þar jafnan við, en Geitasandur er eyðisandur, þar þyrftu farþegar að ganga alllanga leið frá bæjum á flugvöllinn.“

Ingólfur lýsir því jafnframt að hann hafi komið að máli við formann flugfélagsins og flugmálaráðunaut ríkisins.

„Við fórum í reynsluför austur í flugvél og lentum á Helluvaðssandi. Flugmálaráðunauturinn fullyrti, að lokinni athugun, að þarna ætti flugvöllurinn að vera, og veit ég, að hann mun staðfesta þau orð, þegar til hans verður leitað.“ Þess má geta að Helluflugvöllur sem flugáhugamenn nota í dag er á Helluvaðssandi.