Úr sarpi Bændablaðsins: Ekki steinn yfir steini

Trúin á mátt steina var almenn hér á landi fyrr á öldum og náttúrusteinar taldir til ýmissa hluta nytsamlegir og gæddir töframætti. Sumum steinum fylgdi hamingja og gæfa, öðrum lækningamáttur eða peningar og enn aðrir voru til þess ætlaðir að vernda menn fyrir ásóknum drauga eða illra anda.

Í Grágás er sagt að menn skuli eigi fara með steina, eða magna þá til að binda á menn eða á fé manna. Samkvæmt þessu hafa forfeður okkur haft það mikla trú á mætti steinanna að þeir hafa talið nauðsynlegt að setja sérstök lög til að koma í veg fyrir misnotkun á þeim.

Hjátrúin er söm við sig og enn í dag loðir talsvert af henni við steinaríkið eða hluti sem líkjast steinum. Fólk ber á sér happasteina sem lukkugripi. Ýmsir hlutir, eins og fræ sem líkjast steinum, eru stundum taldir til orkusteina.

Steinarnir bregða á leik

Samkvæmt þjóðtrúnni er best að leita að náttúrusteinum við sólarupprás því þá liggja þeir lausir á jörðinni. Þegar menn leita þeirra eiga þeir að bera á sér venerisurt, öðru nafni brjóstagras, surtarbrand, álún, gráurt og kertavax svo að álfarnir leiði þá ekki af réttri braut eða villi þeim sýn.

Heimildir segja að náttúrusteinar finnist einkum í Drápuhlíðarfjalli á Snæfellsnesi, Tindastóli í Skagafirði, Kofra við Álftafjörð í Ísafjarðarsýslu og Eyjafjalli á Bölum í Strandasýslu. Í þessum fjöllum eiga að vera tjarnir þar sem töfrasteinar fljóta upp og bregða á leik á Jónsmessunótt en ekki mun vera vandalaust að ná þeim. Sumir segja að best sé að leita náttúrusteina á páska- eða hvítasunnumorgni.

Sæmundur fróði gaf á sínum tíma greinargóða lýsingu á því hvernig finna á brunninn í Tindastóli. „Maður skal ganga í Glerhallarvíkurhorn og þaðan 600 faðma tólfæð; þá er maður kominn á fjallshrygginn. Síðan skal ganga 400 faðma tólfæð; þá er komið á einstíg, sem er 25 faðma langt. Þetta einstíg skal fara, þegar fyrst jaðrar á sólu Jónsmessu skírara morgun.“ Þá finnur maður brunninn. Þess ber að gæta, að vera kominn frá brunninum, áður en sól er fullrunnin upp, því að annars halda steinarnir manni föstum.“

Jón Árnason þjóðsagnasafnari segir aftur á móti að það sé ófært að brunninum nema að ríða gandreið.

Hrafnsungi bundinn við spýtu

Vilji menn verða ósýnilegir og sjá það sem fer fram í kringum þá á að vefja huliðshjálmssteini í blað eða hárlokk svo að hvergi sjáist í hann. Sagt er að huliðshjálmssteinar séu dökklifrauðir á litinn og það eigi að geyma þá undir vinstra armi.

Til eru nokkrar aðferðir til að eignast huliðshjálmsstein. Ein gerir ráð fyrir að hrafnsungi sé bundinn við spýtu yfir hreiðrinu, síðan er stungið upp í hann kefli svo hann geti ekki étið. Eftir þrjá daga skal vitja fuglsins og er hann þá með huliðshjálmsstein í kjaftinum. Einnig má taka nýorpið hrafnsegg og sjóða það í vatni, volgt eggið er síðan sett í hreiðrið aftur án þess að hrafninn verði þess var. Krummi reynir að klekja egginu út en þegar honum tekst það ekki fer hann með það burt eða grefur það í jörðu. Ef eggið er tekið rétt áður en hann grefur það er huliðshjálmssteinn inni í því.

Í sumum heimildum er sagt að huliðshjálmssteina sé að finna í kjóa- eða músarindilshreiðri eða innan í pétursskipi. Gæta verður huliðshjálmssteinsins vel því ef menn leggja hann frá sér finna þeir hann ekki aftur.

Leysir konu frá fóstri sínu

Lausnarsteinar voru lengi vinsælir meðal yfirsetukvenna og ljósmæðra því sagt er að þeir auðvelduðu fæð- ingar með því að leysa konur frá fóstri sínu. Áður fyrr voru steinarnir lagðir á kvið kvennanna, undir koddann eða við vinstra læri þeirra. Einnig þótti gott að láta þær kreista steininn í lóf- anum eða bíta í hann. Sumir sögðu að nóg væri að gefa konu í barnsnauð vatn eða vín að drekka sem lausnarsteinninn hafði legið í til að auðvelda fæðinguna.

Ef konur misstu mikið blóð þegar þær ólu barn var talið gott að leggja blóðstemmusteina við móðurlífið til að stöðva blæðinguna. Blóðstemmusteinar eru þrjár litlar samvaxnar rauðar steinkúlur sem kallast öðru nafni baggalútar.

Lausnarsteinar fást með því að binda arnarunga við jörðina. Í örvæntingu sinni sækir össan lausnarstein til að leysa ungann. Menn verða að liggja nærri unganum og sæta lags til að grípa lausnarsteininn því annars fer örninn með hann niður á fertugt dýpi þegar ungarnir eru lausir. Best er að ná í lausnarstein á Jónsmessunótt. Sumir segja að lausnarsteinar séu bæði karl- og kvenkyns og það sé kvensteinninn sem létti konum fæðinguna.

Á Hornströndum er stundum hægt að finna sjórekin fræ sem menn töldu að væru lausnarsteinar. Sé fræið hrist hringlar í því vegna þess að kjarninn er laus frá hýðinu og trúðu menn að steinninn fæddi af sér aðra steina og að það væri táknrænt fyrir fóstrið sem losnar frá móðurinni.

Maðurinn sem gat ekki drukknað

Lífsteinar eru gæddir þeirri náttúru að lífga við dauða eða dauðvona fólk og sagt er að hús sem lífsteinn er geymdur í geti ekki brunnið. Steinarnir finnast á Jónsmessunótt þegar þeir lifna við og dansa saman þar sem skrugga hefur komið til jarðar. Slíkir steinar eru stundum kallaðir skruggusteinar og sagt er að þeir komi til jarðar með eldingum og að eigendur þeirra geti séð um allar jarðir.

Lífsteinar græða sár og þeir sem bera slíkan stein á sér geta ekki dáið. Steinninn er geymdur undir vinstri hendi með því að skera sár í skinnið og flá það upp. Steininum er síðan stungið undir skinnið og saumað fyrir. Einu sinni komst maður yfir lífstein. Þegar hann eltist fór hann í langa sjóferð sem endaði með því að skipið fórst og allir drukknuðu nema hann. Maðurinn gat ekki drukknað vegna lífsteinsins og velktist um í sjónum árum saman þar sem sjávardýrin nörtuðu í hann og þjökuðu. Eftir mörg ár rak manninn á land og það fyrsta sem hann bað um var að lífsteinninn yrði fjarlægður. Þegar það var gert lést hann samstundis og „varð að klessu, oj, bara“.

Í annarri sögu segir að útlendir sjómenn hafi setið um að stela rauðhærðum drengjum til að nota í beitu. Sagt er að þeir hafi troðið lífsteinum í drengina því þá hafi þeir haldist eilítið lifandi þar til allur skrokkurinn hafði verið bútaður niður að fullu.

Óskirnar rætast

Óskasteinar eru miklir kjörgripir því þeir sem eiga slíka gripi fá allar óskir sínar uppfylltar. Í þjóðsögum Jóns Árnasonar er sagt að óskasteinar finnist við sjó á hálfu aðfalli þegar tungl er nítján nátta og sól í fullu suðri. Líklegast er að finna steininn, sem er á stærð við baun og hvítgulur, á páskadagsmorgun. Sá sem finnur óskastein á að setja hann undir tungurótina og mæla fram óskir sínar.

Það má líka eignast óskastein með því að taka hrafnsegg tveimur dögum áður en það klekst út og sjóða í vatni. Eggið er sett aftur í hreiðrið en sótt þegar hrafninn gefst upp á að unga því út. Inni í egginu er þá óskasteinn sem menn eiga að vefja í lín og bera á sér. Í sumum heimildum er sagt að óspjölluð mey verði að vefja stein- inn í skírnarhár og bera hann á milli brjósta sinna í þrjú ár áður en hann öðlast kraft.

Presturinn les pínutextann

Sögusteinar finnast í maríuerluhreiðri snemma í maí eða í hrafnshreiðri í páskavikunni. Sagt er að krummi liggi eins og dauður í hreiðrinu á föstudaginn langa meðan presturinn les pínutextann. Steinninn drýpur af höfði hrafnsins og geta menn sótt hann um messutímann. Til þess að steinninn öðlist náttúru sína skal hann borinn í poka sem næst líkamanum.

Sé sögusteinn settur í blóðugan hálsklút og látinn á hægra eyrað segir hann eiganda sínum allt sem hann vill vita en sé hann settur undir tunguna skilja menn hrafnamál. Bindi menn steininn aftur á móti undir hægri handarkrikann dreymir þá allt sem þeir vilja vita.

Dregst að nafni þess seka

Segulsteinar eru góðir til að koma upp um þjófa. Skrifa skal nöfn hinna grunuðu á blað og leggja steininn fyrir neðan nöfnin, segulsteinninn dregst að nafn þess seka. Önnur aðferð til að koma upp um þjóf er að mylja segulstein saman við deig og messuvín. Þegar búið er að baka brauðið er þeim grunaða gefið að borða og ef brauðið stendur í honum er hann sekur. Segulsteinar eiga einnig að draga ósátt hjón hvort að öðru og bæta samlyndi þeirra.

Sagan endurtekur sig

Ýmislegt fleira mætti tína til um trú manna á steinum, til dæmis eru til litlir steinar með hvítum hnöppum kallaðir marbendilssmíð og er sagt að þeir sem beri þá á sér villist ekki í þoku. Einnig eru til steinar sem draga að sér fé. Fésteinar eru í lag- inu eins og rollutunga og vaxa utan á vömbinni á sauðfé. Svo eru líka til ólánssteinar sem valda mönnum ógæfu og óhamingju

Nú á tímum njóta marglitir orkusteinar og kristallar vinsælda. Kristallarnir eiga að auka næmni og virkja innsæið séu þeir lagðir við orkustöðvar líkamans. Þeir eiga líka að hreinsa óhreinindi af áruhjúpnum og deyfa óæskilega orku frá. Það hefur lítið breyst.