Þegar sett eru lög um starfsemi sem í raun fela í sér bann
Árið 2011 voru sett lög um skeldýrarækt sem þáverandi formaður Samtaka atvinnulífsins sagði í viðtali að ætti frekar að kalla „lög um bann við skeldýrarækt“. Leyfisveitinga- og eftirlitskerfið sem sett var í kringum greinina kæfði hana í fæðingu eins og varað var við á þeim tíma.
Í dag ræktar enginn krækling (bláskel) til sölu á markaði. Þeir sem störfuðu innan greinarinnar þegar lögin tóku gildi eða sóttu um leyfi eftir það, hafa allir lagst í dvala eða hætt alveg. Ástæðan er meðal annars blýhúðunin svokallaða sem þýðir að embættismenn hér á landi „nýta ferðina“ og þrengja þau skilyrði sem eru í regluverkinu sem verið er að innleiða. Önnur ástæða er að annars staðar í Evrópu er litið á eftirlit með slíkri ræktun sem lýðheilsumál, ekki eitthvað sem eigi að íþyngja ræktendum.
Af þeim sökum sér ríkið um sýnatökurnar og kostnaðinn af þeim, ekki ræktendurnir eins og hér á landi. Rétt er að taka fram að sýnatakan er til að kanna hvort skelfiskurinn sé laus við eiturefni sem er mikilvægt til að tryggja matvælaöryggi. Þess vegna er líka áreiðanlegra að ræktendurnir séu ekki sjálfir að sjá um sýnatökuna.
Verðum af milljörðum í útflutningstekjur
Blýhúðuninni var í tilfelli skeldýraræktar beitt af slíku offorsi að rekstrargrundvöllur greinarinnar brast fullkomlega. Regluverkið tekur þar að auki ekkert tillit til stærðar eldisins. Hið smæsta eldi þarf að undirgangast sömu skilyrði og þau stærstu. Það skýtur því ansi skökku við að í 1. gr. er meginmarkmið laganna sagt vera „að skapa skilyrði til ræktunar skeldýra, setja reglur um starfsemina og efla þannig atvinnulíf og byggð í landinu“. Samkvæmt 15. gr. laganna hefur ráðherra heimild til að setja reglugerð sem meðal annars tekur tillit til áhættuþátta og hagsmuna þeirra sem eru með litla framleiðslu, en ekkert bólar á henni, rúmum áratug síðar.
Einu og hálfu ári áður en lögin voru sett var fjallað um bláskelsræktun í Morgunblaðinu. Í fréttinni kom fram að hún gæti skilað 1.500 tonna framleiðslu á næstu árum og 6.000 tonnum eftir sex ár. Til að það mætti verða yrðu ræktunarmenn að spýta í lófana sem þá töldu 17 fyrirtæki. Bláskelin væri eftirsótt á Evrópumarkaði og þessi framleiðsla gæti skilað tveimur milljörðum í útflutningstekjur á ári (3,4 ma á núvirði) og skapað 175 störf við ræktun og fullvinnslu. Á núvirði væri það um fjórir milljarðar. En í stað þess að spýta í lófana, lögðu þau upp laupana, hvert á eftir öðru. Eini skelfiskurinn á markaði hér á landi er sá sem menn veiða í fjörðum landsins (villtur, ekki ræktaður) og er fyrst og fremst seldur til veitingastaða.
Staðan einungs versnað
Ég átti samtal við frumkvöðul um daginn sem er af erlendu bergi brotin. Hún gengur með þá hugmynd í maganum að koma á fót kræklingarækt í sinni heimabyggð, svipaðri þeirri sem hún þekkir frá sínu heimalandi í Evrópu. Enda í hennar huga ekki svo flókið mál; einfaldlega leggja kaðla í sjó og bíða svo eftir því að kræklingar festi sig á böndin og vaxi.
Mín fyrsta spurning var hvort hún hefði ekki heyrt að á Íslandi væru í gildi lög sem væru ígildi banns við slíkri ræktun sem hefðu í raun gengið af greininni dauðri. Hún hafði ekki heyrt af því og rak upp stór augu.
Bergsveinn Reynisson er einn þeirra sem stundaði kræklinga rækt og var formaður Skelræktar, hagsmunasamtaka kræklingaræktenda um tíma, en hann er einnig félagsmaður í Samtökum smáframleiðenda matvæla. Að hans sögn hefur staðan á undanförnum árum versnað, ef eitthvað er.
Ef frumkvöðullinn fyrrnefndi ákveður að hefja ferlið mun hún þurfa að standa straum af kostnaði við eftirlitið og leyfin, þar á meðal af launum eftirlitsaðila og kostnaði vegna aðstöðu, áhalda, búnaðar, þjálfunar og ferðalaga, auk kostnaðar við rannsóknir og sýnatökur. Ferlið sem hún þarf að fara í gegnum er eftirfarandi í stórum dráttum.
Starfsleyfi, tilraunaleyfi og heilnæmiskönnun
Sækja um starfsleyfi til Matvæla- stofnunar (MAST) og gera skýrslu um ellefu rekstrarþætti, grænt bókhald, áhættumat og viðbragðsáætlun. Ef rækta á meira en 200 tonn þarf fyrst að sækja um starfsleyfi til Umhverfisstofnunar.
Sækja um tilraunaleyfi til að hámarki þriggja ára og skila inn fjölda fylgigagna. Það leyfi veitir ekki heimild til dreifingar afurða til neyslu. Afla þarf umsagna frá Fiskistofu, Hafrannsóknastofnun, Landhelgisgæslunni, Matvæla-stofnun, Náttúrufræðistofnun, Orku-
stofnun, Siglingastofnun, Umhverfis- stofnun og viðkomandi sveitarstjórn.
MAST mun framkvæma heilnæmiskönnun og krefja frumkvöðulinn um sýni, bæði af sjó og skel, einu sinni í mánuði í heilt ár.
Ræktunarleyfi, uppskeruheimild, eiturefnaprófanir og vinnsluleyfi
Ef framangreint gengur upp er sótt um ræktunarleyfi og þá hefst ferlið aftur upp á nýtt. Útbúa þarf fylgigögn og svo þarf nýjar umsagnir frá ofangreindum níu aðilum. Að auki þarf frumkvöðullinn að láta rannsaka sjávarbotninn undir köðlunum á að lágmarki fimm ára fresti.
Að því loknu þarf að sækja um uppskeruheimild og svo aftur á tveggja vikna fresti meðan á uppskerutíma stendur. Til að fá þá heimild og viðhalda henni þarf að gera eiturefnaprófanir á skelfisknum í hvert sinn. Senda þarf sýnin til Svíþjóðar þar sem greiningin tekur allt að fimm daga. Ef starfsmaður MAST ákveður hins vegar að þörf sé á örari sýnatökum hefur hann heimild til að krefjast þeirra á fimm daga fresti, einungis byggt á huglægu mati. Þetta var kornið sem fyllti mælinn hjá Bergsveini og hans félögum. Þeir einfaldlega gáfust upp og „köstuðu inn kaðlinum“.
Að lokum þarf að sækja um vinnsluleyfi sem er svo flókið að MAST gerði leiðbeiningabækling um umsóknarferlið.
Kæfðum eina sjálfbærustu matvælaframleiðsluna
Ráðamenn þjóðarinnar þreytast ekki á því að tala um sjálfbærni og fæðuöryggi; að við séum matvælaþjóð sem eigi að vera leiðandi í heiminum á því sviði.
Á sama tíma setja þeir matvæla- framleiðslu þvílíkar skorður að í greinum eins og skeldýrarækt er meirihluti skelfisks hér á landi innfluttur, þrátt fyrir að á Íslandi séu fullkomnar aðstæður til slíkrar starfsemi og ræktunin ein sú umhverfisvænasta og sjálfbærasta matvælaframleiðsla sem um getur.
