Að lesa BLUP-tölur í sauðfjárrækt

Á tveim síðustu áratugum bættust í upplýsingasafn fjárbænda í ræktunarstarfinu nýtt verkfæri sem var svonefnt BLUP kynbótamat fyrir nokkra mikilvæga eiginleika. Þegar er komin talsverð reynsla af notkun þess. Því er ástæða að ræða aðeins viss atriði í sambandi við það. Ástæða er til að minna á að hér er aðeins um að ræða verk okkar mannanna, sem ætíð eru möguleikar til að bæta. Einnig er ástæða til að gera sér grein fyrir að allir þessir miklu útreikningar byggja á vissum forsendum, sem við vitum að í einstaka tilvikum bregðast og krefjast vissrar gagnrýni.

 

Þó að þetta séu bestu upplýsingar, sem mögulegt er að gefa ykkur fjárbændum um kynbótagildi þeirra eiginleika, sem útreikningar eru gerðir fyrir. Menn mega aldrei fara að lesa þessar tölur algerlega gagnrýnislaust eins og sálmabók eða eitthvað viðlíka ritverk.

 

Fyrst kom BLUP-mat vegna kjötmatseiginleika. Ágúst Sigurðsson vann þetta með mér á sínum tíma og birtum við fyrst niðurstöður árið 1998. Í nýlegri snilldarritgerð Jóns Hjalta Eiríkssonar frá LBHÍ er á ótvíræðan hátt sýnt fram á að notkun þess hefur skilað miklum framförum og í meginatriðum hefur það unnið eins og til var ætlast.

 

Þar kemur fram að vafalítið má nokkuð bæta matið með nýjum og enn betri leiðréttingarstuðlum vegna þeirra fáu þátta sem þarf að leiðrétta kjötmatstölurnar vegna. Þær tölur voru í byrjun byggðar á talsvert takmörkuðum rannsóknum og reynslu okkar Ágústs og Sigurbjörns Óla Sævarssonar. Þessar betrumbætur verða því að sjálfsögðu gerðar á forritunum.

 

Strangt til tekið er þetta ekki mat nema á kjötmatseiginleikunum einum. Ég hef oft leyft mér þær fullyrðingar að þetta væri kjötgæðamat. Stórt orð Hákot, eins og þarna er sagt. Hins vegar held ég að framundan sé að stíga mjög stórt skref til leiðréttingar á þessu. Það er með að bæta niðurstöðum ómsjármælinganna í þetta mat. Grunninn að því hefur Jón Hjalti lagt með snilldarverki sínu. Með því að gera þetta vinnst mikið.

 

Verulegur hluti af lömbum með ómsjármælingar er ekki slátrað. Þess vegna hafa þau ekki kjötmat. Þetta eru hins vegar yfirleitt ekki hvaða lömb sem er á viðkomandi búi heldur valinn hópur, líklega ekki hvað minnst með tilliti til kjötmats. Auk þess sem sæðingalömb eru þar of mörg þá eru þau oft talsvert hátt hlutfall. Þar við bætist að talsvert hærra hlutfall þeirra er oft sett á. Mjög oft vegna eigin ágætis en stundum til viðbótar vegna ætternis  síns. Með því að nota samhliða kjötmatsniðurstöðunum þessar niðurstöður úr ómsjármælingunum þá getum við þannig enn aukið öryggi matsins. Samt ver það ekki meginmál vegna þess hvað það er yfirleitt orðið mikið þegar. Hins vegar vitum við að þetta eykur mun milli hrútanna sem eiga þarna stóra lambahópa. Fyrst og fremst komum við til með að sjá þetta birtast í verulegri hækkun á mati stöðvarhrútanna.

 

Ávinningurinn er samt miklu meiri en þetta vegna þess að jafnhliða þá fáum við BLUP-kynbótamat fyrir mælingarnar og þá eiginleika sem þeim fylgja. Á þennan hátt erum við komin stóru skrefi nær því sem við getum með fullum rétti leyft okkur að kalla kjötgæðamat. Um væri að ræða ómsjármælingarnar, mat á lögun vöðva skiptir engu máli, þær upplýsingar eru komnar í öðrum mælingum. Hins vegar mundu lærastig lamb­anna áreiðanlega skila talsverðu. Með slíku mati flytjum við upplýsingar úr skoðununum til kjötmatsins og öfugt. Flutningur upplýsinga frá kjötmatinu til ómsjármælinganna yrði samt miklu meiri og aukning í öryggi BLUP-matsins stóraukin frá því sem nú fæst úr meðaltölum örfárra lamba.

 

Árið 2007 birtum við Þorvaldur Árnason síðan BLUP-matið vegna frjósemi og mjólkurlagni ánna, eiginleika sem við mátum út frá afurðastigum ánna. Við vitum um ýmsa annmarka afurðastigsins en höfum samt ekki enn fundið neinn betri eiginleika til að meta mjólkurlagni ánna. Mælingar geta að sjálfsögðu aldrei orðið betri en þau gögn sem þú vinnur með þó að þú veltir þeim einhverja hringi í tölvu. Þau mál ætla ég samt ekki að ræða hér. 

 

Það skammt er liðið frá því að byrjað var að birta þessa útreikninga þannig að möguleikar til að mæla árangur úrvals á grunni þeirra þess BLUP-mats eru vart komnir. Samt er mitt mat á því sem ég sé úr gögnum bænda að þeir hafi notað þessar nýju upplýsingar þegar með talsverðum árangri. Rétt er að menn geri sér ljóst að það tekur mikli lengri tíma að fá skýra mynd af breytingum í afurðaeiginleikum ánna vegna þess að á eiginleika mælum við ekki fyrr en hjá fullorðnum ám og verulegur fjöldi afkvæma undan hverjum hrúti kemur mörgum árum síðar en fyrir kjötmatseiginleikana. Þar er mögulegt að skoða svörun í valinu ári síðar.

 

Okkur Þorvaldi var vel ljóst strax þegar við unnum þetta að fyrir BLUP-matið fyrir frjósemi að á sumum búum var viss forsendubrestur. Mælingin sjálf er það þ.e. að meta frjósemina sem fjöldi fæddra lamba. Á flestum búum er aðeins um tvo flokka að ræða sem telja fjölda einlemba eða tvílemba að vísu á fleiri búum einnig allnokkur fjöldi af þrílembum. Þessu er allt öðru vísu varið með afurðastigin, sem geta tekið öll gildi frá 0,1 uppí 9,9. Þau við höfum þessi fágildi í mælingum á frjósemi þá hefur urmull rannsókna um allan heim sýnt að samt truflar það lítið útreikning á BLUP-einkunnum.

 

En við vissum líka að við höfum í íslenska fénu svonefnd stórvirk gen, bæði Þoku- og Lóugenið. Við vissum líka að í raun féllu þau ekki að forsendum útreikninganna. Vegna þess hve áhrif þeirra eru gríðarlega mikil ætti að meta þau á annan hátt en BLUP-útreikningarnir gera. Það gátum við hins vegar ekki vegna þess að til þess þyrftum við erfðagreiningu allra gripa til að geta fundið hverjir hafa genið og hverjir ekki.

 

Þessi áhrif eru hins vegar að verða það mikil að full þörf er á að gera frekari grein fyrir þessu. Ég fékk góðfúslegt leyfi Ragnars Bragasonar á Heydalsá til að mega skýra þetta með gögnum frá hans búi. Haustið 2012 setur Ragnar á rúmlega 100 gimbrar. Um fjórðungur þeirra var undan arfblendnum Þokuhrúti og til viðbótar vafalítið nokkrar undan Þokuám. Þegar fjöldinn er orðinn þetta feikilegur af Þokuám í árgangi verður meðaltalið fyrir árganginn ákaflega hátt vegna Þokuánna. Frjósemi allra ánna í árganginum er hins vegar metin sem frávik frá þessu meðaltali. Þess vegna verða allar tvílemburnar, sem ekki bera Þokugen (og raunar líka þær) metnar með slaka frjósemi. Hrútar sem eiga aðeins tvílembur reiknast með BLUP-mat undir meðaltalið og ærnar dætur þeirra einnig dragi móðurættin þær ekki upp. Þannig eru þessir hrútar með talsvert lægra BLUP-mat en eðlilegt væri og færðir því meira niður sem hlutfall Þokuánna eykst.

 

Þannig vill síðan til að á sæðingastöðvunum er talsverður hópur af hrútum frá Heydalsá. Meðan ekki er kominn fjöldi dætra þeirra úr sæðingum á öðrum búum þá verða lömb undan þessum hrútum um leið talsvert vanmetin í BLUP-ætternisspá fyrir frjósemi (á að vísu ekki við um Þokuhrein 13-937).

 

Nú má enginn skilja þetta þannig að þessi skekkja í BLUP matinu sé bundin þessu búi. Dæmið er valið vegna þess að áhrifin eru þarna meiri en á flestum öðrum búum og hinir fjölmörgu sæðingarhrútar frá Heydalsá eru þekktir um allt land. Þess vegna er miklu stærri hópur bænda sem kemst í snertingu við þá skekkju sem hér er lýst. Dæmið er valið vegna þess hve margir hafa nánast reynt það á eigin skinni.

Ég veit að það eru allmörg bú sem haf hliðstæð áhrif af Þoku- eða Lóuám í sínu fé. Þessi bú fá hliðstæða skekkju í matinu og hér er lýst. Engin þeirra held ég hafi hliðstæða dreifingu á skekkjunni vegna sölu kynbótafjár og hjá Ragnari á Heydalsá. Reglan er alltaf sú að við þessar aðstæður þá verður BLUP-frjósemismat hrúta á viðkomandi búi lægra fyrir þá hrúta sem ekki bera Þokugenið.

 

Að lokum skal bent á eina skekkju sem er sameiginleg BLUP-kynbótamatinu fyrir alla eiginleika. Þetta eru áhrifin af gloppum í ætt­færslum. Almenna reglu er vart hægt að gefa en yfirleitt eru þær samt á þann veg að þær lækka BLUP-kynbótamatið. Fjölmargir bændur á búum þar sem fyrir hendi er gríðargóð ættfærsla þekkja þetta áreiðanlega ef inná búið hefur slysast óættfærður einstaklingur. Þá eru áhrifin það greinileg að þau blasa við öllum sem lesa BLUP-einkunnir gripa á búinu. Líklegt er að skekkjur vegna eyðu í ættfærslu verði augljósari fyrir BLUP fyrir kjötmatið en BLUP fyrir eiginleika ánna. Það er vegna þess að erfðaframfarir í stofninum eru miklu hraðari enn sem komið er fyrir fyrrtöldu eiginleikana.

Vona að þessar línur auki skilning einhverra á BLUP-upplýsingunum.

 

BLUP-einkunnirnar eru bestu upplýsingar sem mögulegt er að veita fjáreigendum um erfðaeðli gripa sinna fyrir þá eiginleika sem það er reiknað fyrir. Þessar tölu eins og aðrar ber samt alltaf að skoða með gagnrýni. Þar er eðlilegt að taka tillit til skekkjuþátta, sem hér hefur verið fjallað um. Auk þess skal aldrei útiloka að um skekkju geti verið að ræða vegna rangra skráninga. Þær þarf þá viðkomandi skýrslu­haldari að leiðrétta sjálfur.