Plöntuheilbrigði í íslenskri garðyrkju

Á nýliðnu ári komu upp óvenju mörg tilfelli nýrra sjúkdóma sem herja á plöntur í íslenskum gróðurhúsum. Í tómatarækt fundust hér árið 2017 tvær tegundir veirusýkinga sem ekki hafa sést hér áður og nú rétt fyrir áramótin greindist veirusjúkdómur í gúrkurækt á tveimur garðyrkjustöðvum. 

 

Íslenskir garðyrkjubændur hafa lengi átt því láni að fagna að vera lausir við margar af þeim plágum sem herja á plöntur í öðrum löndum. Það helgast fyrst og fremst af legu landsins, einangrun frá öðrum ræktunarsvæðum og tiltölulega stuttri ræktunarsögu flestra tegunda sem ræktaðar eru hér. 

 

Plöntuheilbrigði er mjög mikilvægur þáttur í fæðuöryggi

 

Þar sem ræktun plantna er undirstaða fæðuframleiðslu er ljóst að plöntuheilbrigði er mjög mikilvægur þáttur í fæðuöryggi og efnahag alls mannkyns. Margir skaðvaldar í ræktun eru svæðisbundnir og hafa menn reynt að takmarka útbreiðslu þeirra með eftirliti og með því að takmarka flutning plantna og plöntuhluta milli svæða. 

 

Aukið frelsi í viðskiptum milli heimshluta eykur hættuna

 

Aukið frelsi í viðskiptum milli fjarlægra heimshluta nær að hluta yfir plöntur og plöntuhluta og eykur þar með hættuna á því að plöntusjúkdómar og meindýr berist frá einum stað til annars. Þrátt fyrir eftirlit og heilbrigðisvottorð hefur víða reynst erfitt að koma í veg fyrir að plágur í ræktun nemi land á nýjum svæðum. 

 

Svo virðist sem íslenskir garðyrkjubændur séu nú að reyna þessa óheillaþróun á eigin skinni. Þó þessir sjúkdómar séu á engan hátt skaðlegir heilsu manna valda þeir alltaf búsifjum.  Þeir leiða til uppskerutaps í öllum tilfellum og plöntudauða í þeim verstu. Veirusjúkdómar í plöntum eru þeirrar gerðar að ekki er til nein lækning við þeim og eina leiðin til að losna við þá er að rýma gróðurhúsin, þrífa og sótthreinsa með tilheyrandi kostnaði og tekjutapi. Smitefnið sjálft er í mörgum tilfellum mjög lífseigt, getur legið í dvala vikum, mánuðum og jafnvel árum saman og blossað upp aftur ef það kemst í snertingu við plöntur. 

 

Smitleiðirnar geta verið margvvíslegar

 

Það liggur ljóst fyrir að allir þessir sjúkdómar koma að utan en smitleiðirnar geta verið margvíslegar. Fólk, vélar og tæki geta borið með sér sjúkdóma. 

 

Plöntur, fræ og afurðirnar sjálfar geta borið smit sem endar inni í garðyrkjustöðvunum. Þannig getur innfluttur tómatur, gúrka eða melóna verið smitað af vírus, borist á hendur eða fatnað neytandans, og þaðan í plöntur i gróðurhúsi. Þó þessi smitleið vírusanna inn í íslensk gróðurhús sé lang líklegust, mega garðyrkjubændur ekki falla í þá gryfju að kenna eingöngu auknum innflutningi á grænmeti og ávöxtum um ástandið.  Ef Íslendingar hefðu aldrei flutt hingað nýjar plöntur eða plöntuafurðir þyrftum við að éta hvannarætur og hundasúrur til að forðast skyrbjúg líkt og forfeður okkar gerðu. Innflutningur á tómötum, gúrkum, melónum og að sjálfsögðu ávöxtum og grænmeti almennt, hefur verið stundaður hér svo lengi sem ég man. Þar er því ekkert nýtt á ferðinni sem gæti skýrt tíðni og útbreiðslu nýrra sjúkdóma. 

 

Að hluta heimatilbúinn vandi

 

Þá er ég loksins vonandi að komast að kjarna málsins og tilefni þessara greinaskrifa. Ég er nefnilega þeirrar skoðunar að aðsteðjandi vandi sé að hluta til heimatilbúinn og vil ég færa eftirfarandi rök fyrir þeirri skoðun:

 

Smitvarnir á íslenskum garðyrkjustöðvum hafa hingað til verið ófullnægjandi í mörgum tilvikum. Allt of algengt hefur verið að fólk, vélar og tæki fari milli stöðva án viðeigandi varna. Fjölnota umbúðir í eigu íslenskra garðyrkjubænda standa í verslunum fullar af innfluttu grænmeti og ávöxtum og fara þaðan aftur í garðyrkjustöðvarnar. Þó kassarnir séu þvegnir og sótthreinsaðir býður slíkt fyrirkomulag að mínu mati upp á mikla smithættu. 

 

Matvælastofnun hefur eftir­lit með innflutningi og plöntuheilbrigði. Sú stofnun hefur hvorki fjármuni né mannafla til að sinna því hlutverki svo vel sé, þó þar á bæ séu menn allir af vilja gerðir. 

 

Regluverk og opinber umgjörð um plöntuheilbrigði er löngu úrelt og þarfnast gagngerrar endurskoðunar. Samband garðyrkjubænda og fagaðilar í stoðkerfi landbúnaðarins hafa árum saman kallað eftir umbótum, en án árangurs. 

 

Í þessari upptalningu ætla ég ekki að undanskilja ráðu­nautaþjónustuna og aðra aðila í stoðkerfi atvinnugreinarinnar. Ég viðurkenni fúslega að hægt hefði verð að hrópa hærra og benda á aðsteðjandi hættur, sem hefði þá hugsanlega verið hægt að afstýra. 

 

Mikilvægt að allir sem málið varðar bregðist fljótt við

 

Þó segja megi að skaðinn sé skeður eigum við sem betur fer enn langt í land með að flytja hingað alla þá óværu sem getur skaðað íslenska garðyrkju. Því er mikilvægt að allir sem málið varðar bregðist fljótt við, taki höndum saman og bæti úr því sem augljóslega er ábótavant. 

 

Efla þarf smitvarnir á garðyrkjustöðvum

 

Efla þarf smitvarnir á garðyrkju­stöðvum og upplýsa bændur og starfsfólk um smitvarnir og mikilvægi þeirra. Styrkja þarf Matvælastofnun sem eftirlits- og viðbragðsaðila og endurskoða þarf opinbera umgjörð um plöntuheilbrigði. Með samstilltu átaki er  hægt að  lágmarka það tjón sem þegar er orðið og vonandi koma í veg fyrir útbreiðslu fleiri nýrra skaðvalda.