Skógrækt er afturkræf aðgerð í nýtingu lands
Fagráðstefna skógræktar 2014 var haldin á Selfossi dagana 12.–13. mars með efnið Skógur og skipulag í forgrunni. Fjölmörg áhugaverð erindi voru flutt á ráðstefnunni um ýmsar hliðar málefnisins og eitt þeirra flutti Hreinn Óskarsson, skógarvörður Skógræktar ríkisins á Suðurlandi. Þar varpaði hann fram spurningunni: Er skógrækt afturkræf aðgerð í nýtingu lands?
„Undanfarin ár hefur verið þrengt að möguleikum landeigenda að rækta skóg á sínu landi. Er þar um að ræða aðalskipulag í nokkrum sveitarfélögum þar sem settar eru skorður við ræktun skóga og þau rök meðal annars notuð að skógrækt sé óafturkræf framkvæmd og geti jafnvel haft áhrif á matvælaöryggi með því að teppa ræktunarland til framtíðar. Ekki eru sambærilegar skorður settar gagnvart öðrum búgreinum,“ segir Hreinn um forsögu erindisins.
„Það hefur verið að koma í ljós á síðustu árum að skógrækt er afar hentug búgrein sem styður við annan búskap og því ótækt að landeigendur geti ekki vegna skipulagsmála valið að rækta skóg á hluta jarða sinna. Vissulega mætti halda því fram að flytja mætti allt timbur inn í framtíðinni, en útreikningar hafa sýnt að skógrækt er nokkuð örugg fjárfesting til langs tíma – jafnvel hér á landi – og mikilvægt fyrir þjóðarbúið að ráða yfir skógarauðlind. Mikil eftirspurn er nú eftir innlendu timbri til ýmissa nota og á eftir að aukast á næstu áratugum, má í því samhengi nefna nýlega samninga um kísiljárnverksmiðjur sem munu að óbreyttu þurfa að flytja inn mikið magn viðar á næstu árum.“
Með ræktun skóga má auka frjósemi á rýru landi
„Það er rétt að nefna að Ísland var vaxið birkikjarri og skógi á stærstum lands undir 500 metra hæð yfir sjávarmáli við landnám, það er 25–40% landsins. Tókst landnámsmönnum með frumstæðum aðferðum að breyta þeim skógi í akurlendi, beitiland og jafnvel eyðimerkur. Í erindi mínu vildi ég sýna fram á að skógrækt er afturkræf framkvæmd og þó skógur sé gróðursettur í gott ræktunarland er mögulegt að höggva þann skóg eftir einhverja áratugi og nýta landið til ræktunar. Er þetta gert víða um lönd t.d. í Finnlandi þar sem menn eru að breyta skógum aftur í akurræktarlönd. Má jafnvel auka frjósemi lands með skógrækt með því t.d. að rækta skóg á rýru landi í einhverja áratugi og fella hann svo, selja afurðirnar og vinna landið til ræktunar. Þetta skiptir máli meðan það eru talin rök að skógrækt sé óafturkræf,“ segir Hreinn.
„Á vissum svæðum er samkeppni um land þar sem þéttbýlt er og ekki síst á Vestanverðu Suðurlandi og á Vesturlandi þar sem uppbygging sumarhúsabyggða er vænleg eða fjársterkir aðilar sækjast eftir frístundajörðum, meðal annars til hagabeitar fyrir hross. Margfalt meira ræktanlegt land er nýtt til hrossabeitar en til skógræktar svo dæmi sé tekið. Á dreifbýlli svæðum er samkeppnin mun minni og almennt nægt rými til fjölbreyttrar ræktunar. Á fæstum bændabýlum er land þaulræktað, og því nægt landrými til skógræktar.“
Skógarfelling háð samþykki skógræktarstjóra
En hvaða lög og reglur gilda um fellingu skóga í dag? Hreinn segir að Skógræktarlög frá 1955 takmarki ruðning skóga og þurfi samþykki skógræktarstjóra til að fella skóg. „Felling er háð mótvægisaðgerðum, nema um túnrækt sé að ræða. Túlka verður lögin þannig að með túnrækt sé einnig átt við akuryrkju. Tilkynningarskylda er á skógruðningi vegna mats á umhverfisáhrifum ef um náttúrulegan birkiskóg er að ræða, en ekki ef um ræktaðan skóg er að ræða. Landeigandi þarf sem sagt leyfi skógræktarstjóra til að fella ræktaðan skóg en lög gera ráð fyrir að hann fái það leyfi ef um túnrækt eða akuryrkju er að ræða.“
Hreinn tekur fram að það geti verið sóun á framtíðarverðmætum ef skógur er felldur eftir 20–30 ára ræktun. „Þó getur verið, að ef um hraðvaxta tegundir er að ræða eins og alaskaösp, þá borgi viðurinn upphafskostnað við ræktunina og fellinguna. Flestar algengustu tegundir sem gróðursettar eru hér á landi eru þó tækar í kurl sem selja má til iðnaðar eftir 30–40 ár. Því má segja að það sé atvinnuskapandi og hagkvæmt að geyma gott ræktunarland undir skógi í nokkra áratugi, ekki síst vegna þess að skógar mynda skjól, hækka hitastig og auka uppskeru á ökrum á nálægum svæðum, draga úr moldarfoki úr ökrum og öskufoki í kjölfar eldgosa. Einnig má skilja eftir skjólraðir þegar skógur er felldur til að bæta enn frekar ræktunarskilyrðin.“
Ísland það land Evrópu sem hefur tapað mestri skógarþekju
Ekki eru mörg dæmi um að skógar hafi verið ruddir á Íslandi á seinni tímum. „Skógarreitir hafa þó verið felldir á nokkrum svæðum undanfarna áratugi, má þar nefna skóg sem felldur var vegna íbúðarbyggðar í Úlfarsárdal og á Egilsstöðum. Á Þingvöllum hafa trjáreitir í þinghelginni verið felldir vegna fornminja og á nokkrum stöðum á landinu hafa skógar verið felldir vegna vegaframkvæmda, til dæmis á Hallormsstað, á Laugarvatni og í Vaðlareit,“ segir Hreinn þegar hann er beðinn að nefna nokkur dæmi.
„Ef við berum Íslands hins vegar saman við önnur Evrópulönd í sögulegu samhengi þá er Ísland það land Evrópu sem hefur tapað mestri þekju skóga og er það land í álfunni þar sem minnsta skóglendi er – fyrir utan Vatíkanið og Mónakó. Það er því eðlilegt að lög verndi skóga og gilda svipaðar reglur í Danmörku hvað varðar verndun skóga, enda var skógarþekja Danmerkur komin niður í tvö prósent fyrir rúmum 200 árum og er nú stefnt að því að skógarþekjan skuli verða 25 prósent. Nauðsynlegt er fyrir Íslendinga að auka flatarmál skóga bæði til að skapa auðlind til framtíðar og bæta búsetuskilyrði víða um land. Nú er stefna stjórnvalda hér á landi að auka flatarmál skóga á láglendi upp í fimm prósent (2.000 ferkílómetra). Því miður verður því markmiði ekki náð fyrr en eftir hundruð ára miðað við framkvæmdahraða síðustu áratuga, en flatarmál gróðursettra skóga er nú 485 km2. Flatarmál lands undir 400 metra hæð yfir sjávarmáli er rúmlega 40 þúsund ferkílómetrar og hefur gott ræktanlegt land til akurræktar verið metið rúmlega 6.000 ferkílómetra. Því ætti að vera nægt landrými fyrir bæði akurrækt og skógrækt hér á landi. Regnskógar eru felldir stjórnlaust í hitabeltislöndum til að skapa beitilönd og akurræktarlönd víða um heim – og er skógarhögg þar eitt alvarlegasta umhverfisvandamál heimsins.“
Skynsamlegt að auka ræktun skóga á löndum bænda
„Skógrækt á ræktunarlandi getur bætt jarðvegsgæði, skapað verðmæti og atvinnu, skjól fyrir fólk, skepnur og aðra ræktun í nágrenni skóga. Ekki hvað síst aukið ræktunaröryggi, til dæmis í kornrækt, sé skógræktin skipulögð í samræmi við aðra ræktun. Því tel ég skynsamlegt að auka ræktun skóga á bændabýlum almennt. Ef stórfelld þörf verður á auknu akurræktarlandi í framtíðinni mætti fella hluta þessara skóga eins og gert er víða um lönd. Hins vegar felur þessi samanburður í sér þá hugsun að matvælaframleiðsla, t.d. kornrækt, hljóti að vera á einhvern hátt arðvænlegri, æðri eða mikilvægari en skógrækt. Í þeim samanburði taka menn ekki tillit til þess að nútímasamfélag er háð fjölmörgum skógarafurðum ekkert síður en mat. Það er aðeins í fátækustu og mjög fjölmennum samfélögum þar sem matarskortur veldur því að nota þarf allt mögulegt ræktanlegt land. Í dag er megnið af bæði kornvörum og skógarafurðum innflutt. Framtíðarmöguleikar hvors tveggja eru hins vegar umtalsverðir. Akuryrkja, skógrækt og aðrar búgreinar fara mjög vel saman og sé rétt haldið á málum munu fjölbreyttar búgreinar styðja hver við aðra og bæta hag bænda um allt land.“
