Efldar almannavarnir – aukið öryggi
Höfundur: Ari Trausti Guðmundsson
Sum okkar muna, á árum kalda stríðsins, Almannavarnir ríkisins sem nefnd er gekkst fyrir viðvörunarflautuprófunum tvisvar til þrisvar á ári og safnaði teppum og varnargrímum, svo eitthvað sé nefnt. Meginframfarir í skipulagi almannavarna, sem tóku brátt að snúast fyrst og fremst um náttúruvá, fólust í Samhæfingarstöðinni (2003) í Reykjavík og sérlögum um almannavarnir 2008.
Umræður um skipurit/stjórnun leiddu til þess að stjórnunarábyrgð lögreglu við aðgerðir í héraði kristallaðist í embætti ríkislögreglustjóra (í umboði dómsmálaráðherra), með ríkislögreglustjóra sem meginstjórnanda. Þar hefur verið skipt um mann til einhvers tíma sem ræðst af niðurstöðum úr yfirferð á skipulagi löggæslumála.
Nú er unnt að meta reynsluna af framkvæmd og gæðum laganna um almannavarnir, að rúmum áratug liðnum. Ég hef fylgst, sem jarðvísindamaður og fjallamaður, afskiptasamur af umhverfismálum, með þróun Almannavarna í yfir 40 ár.
Ari Trausti Guðmundsson.
Samhæfing, m.a. í björgunar- og aðstoðarstörfum (og gott hlutverk lögreglu í héraði) hefur þróast alllangt í rétta átt, líkt og samstarfið við sérfræðinga á mörgum sviðum. Fleira má nefna. Engu að síður blasir við að mörgum verkefnum, t.d. viðbragðsáætlunum, áhættumati, eflingu viðbragðsaðila og þjálfun og menntun, hefur ekki verið nægilega sinnt. Einnig blasir við að skipta þarf litlum hluta björgunarliðsins úr sjálfboðamennsku yfir í launuð störf til þess að sinna sumum útköllum og létta á sjálfboðaliðum. Þeir verða þó ávallt megin hryggjarstykkið í fjölda útkalla. Verkefnum fjölgar vegna þess að náttúruvá eykst með loftslagsbreytingum og fjölda ferðamanna. Samtímis er hafin endurskoðun allra kerfa síma- og talstöðvasambands, raforkunnar og tölvusamskipta. Nýleg fárviðri og órói við Grindavík ýta undir það. Þjóðaröryggi snýst um matvæla-, fjarskipta- , net- og orkuöryggi, svo sumt sé nefnt, ekki síður en stríð og frið.
Breytinga er þörf
Stórviðri, snjóflóð, skriðuföll og sjávarflóð á land verða væntanlega bæði öflugari og algengari en undanfarna marga áratugi. Einnig veður að taka tillit til þess hlutlæga mats á hættu af öflugum eldgosum, eldgosum nærri byggð og stórum jarðskjálftum, í öllum tilvikum miðað við endurkomutíma, sem vísindin leggja okkur til. Aðeins dæmin Öræfajökull, Katla, Bárðarbunga, Reykjanesskagi og Tjörnesbrotabeltið á Norðausturlandi eru til marks um það.
Aðlögun að loftslagsbreytingum krefst líka traustrar starfsemi Almannavarna og viðbragðsaðila. Inn í rammann tengjast svo beinar rannsóknir á náttúruvá, vöktun hennar, rekstur og myndun samhæfðra sjóða, svo sem Hamfarasjóðs og Þjóðarsjóðs úr sjóðum sem eru fyrir, ásamt með hagnaði af t.d. orkusölu. Þarna, alls staðar, eru brýn verk að vinna.
Ég hef hvatt til þess að unnið verði af meira afli við endurskoðun á almannavörnum landsins en hingað til. Markmiðið á að vera að auka öryggi okkar allra með því að tryggja enn betri samhæfingu, meira fé til þátta sem efla skilvirkni, þekkingu, forvarnir og áætlanir. Mikilvægt er að Almannavarnir verði sjálfstæð stofnun og viðbragðsaðilar, allt frá lögreglu og Landhelgisgæslu til heilbrigðiskerfisins og björgunarsveita, virki sem samhæfð eining. Einnig er brýnt að haldið verði áfram að þróa og styrkja starfshætti og skipulag Samhæfingarmiðstöðvarinnar og miðstöðva á landsbyggðinni. Loks verður að kanna vel og meta gagnsemi þess að færa almannavarnir landsins undir forsætisráðuneytið. Verkefni almannavarna eru flókin. Þau heyra undir flest ráðuneyti og þörf er á miðlægri og heildrænni stýringu.
Ari Trausti Guðmundsson
Höfundur er þingmaður VG
í Suðurkjördæmi