Byggðu lausagöngufjós og afurðir jukust hratt

Á bænum Smjördölum í Flóa búa bændurnir Anne B. Hansen og Grétar Sigurjónsson ásamt tveimur sonum sínum. Þau tóku í notkun nýtt fjós með mjaltaþjóni árið 2014 en afurðir búsins hafa aukist um nálægt 1.400 kg á árskú á tveimur árum.

 

Anne og Grétar fóru skynsamlega í fjósbyggingarframkvæmdirnar, keyptu kvóta og juku framleiðslu í gamla fjósinu eins og hægt var, söfnuðu eigið fé og biðu þangað til þau sáu fram á að ráða við verkefnið – vildu ekki reisa sér hurðarás um öxl. Á sama tíma skipulögðu þau framkvæmdina í þaula, skoðuðu fjölda fjósa og lærðu af reynslu annarra. Eftir stendur vel heppnuð framkvæmd, hamingjusamari kýr og bændur með betri vinnuaðstöðu.

 

„Ég er fæddur hér og uppalinn, sá sjötti í minni ætt í beinan karllegg sem býr hérna. Móðir mín var frá Miklholtshelli, amma mín var frá Þórleifskoti og langamma frá Vola í Hraungerðishreppi þannig að það má segja að ég sé ekta Flóamaður,“ segir Grétar. 

 

Fjölskyldan í Smjördölum er samhent í búskapnum. Frá vinstri: Jónas Grétarsson, Grétar Sigurjónsson, Niklas Þór  Grétarsson og Anne B. Hansen.

 

Anne er af dönsku bergi brotin en fædd og alin upp í Sviss. „Ég kom hingað til lands fyrir um 27 árum síðan en þá var ég í atvinnuleit. Af því að ég var með danskt vegabréf þá var auðveldara að fá vinnu á Norðurlöndunum. Ég millilenti hér á leiðinni frá Bandaríkjunum, leitaði til Bændasamtakanna þar sem mér var boðið í kaffi og boðin velkomin til landsins. Ég var hvött til að sækja um vinnu í sveit og það endaði með því að ég var ráðin í Syðstu-Mörk undir Eyjafjöllum. Vann svo þar á sumrin og í fríum í nokkur ár þegar ég var í námi í arkitektúr úti í Sviss. Þegar ég var búin með námið kom ég hingað til lands og kynntist Grétari fljótlega og fór að búa,“ segir Anne. 

 

Tók ungur við búinu

 

Grétar hafði allnokkrum árum áður tekið við búinu í Smjördölum en örlögin höguðu því þannig að hann var ekki nema 19 ára þegar hann axlaði þá ábyrgð. „Pabbi minn var með parkinsonveiki og búið var á herðum móður minnar og okkar systkinanna að mestu leyti. Ég ákvað að fara í Bændaskólann á Hvanneyri en á sjálfan útskriftardaginn í maí 1988 deyr móðir mín í bílslysi á leiðinni heim. Þar sem pabbi var það mikill sjúklingur varð það úr að ég tók við. Mér fannst ég nú fullorðinn þá, ekki nema 19 ára, en svona var þetta. Í raun stefndi hugurinn alltaf í það að fara að búa en þetta var vissulega snemmt,“ segir Grétar.

 

Anne starfar sem arkitekt

 

Anne vinnur sjálfstætt sem arkitekt á Selfossi og hefur nóg fyrir stafni að eigin sögn. „Ég er í alls konar verkefnum, stórum og smáum. Þá kem ég líka að skipulagsmálum og fleiru,“ segir Anne. Hún segist ekki vera í 100% starfi í arkitektúrnum því hún sinni vissulega verkum á búinu með Grétari. „Ég get leyft mér það af því að ég vinn sjálfstætt, hætt snemma eða sleppt dögum úr þegar þarf. Um helgar er maður svo auðvitað heilmikið í búskapnum.“

 

Anne og Grétar eiga tvo syni, þá Niklas og Jónas sem eru 12 og 14 ára. Þeir sækja skóla á Selfossi og fara með skólabílnum dag hvern. Strákarnir eru duglegir í búverkunum og eru drjúgir vinnumenn, að sögn foreldra sinna. 

 

Nafnið Smjördalir er aldagamalt

 

Nafnið á bænum, Smjördalir, hefur verið með jörðinni svo langt aftur sem skrifuð plögg ná, segir í Sunnlenskum byggðum. Það kemur spánskt fyrir sjónir í Flóanum þar sem landslagið er nær marflatt en smjör kemur við sögu fyrr á öldum. „Það er að vísu hraunlendi hérna norðan við bæinn og þegar maður gengur um það eru nokkuð djúpar lautir, svona mannhæðar djúpar. Það er af sumum talið að nafnið komi þaðan en alþýðuskýringin er sú að þegar Skálholtsstóll átti flestar jarðir á þessu svæði þá hafi leigan verið greidd í smjöri sem þótti afburðagott á þessum bæ,“ segir Grétar.

 

Jörðin bæði grýtt og blaut

 

Skilyrði til ræktunar í Smjördölum eru að mörgu leyti erfið vegna grjóts. Mest allt ræktunarland er framræst og stutt niður á hraun. Jarðvegur er fíngerður sem þolir frekar illa umferð véla og veðst upp í vætutíð. „Jörðin sjálf er 210 hektarar að stærð og þar af eru tún um 60 hektarar,“ segir Grétar. Anne segir Smjördali þó grasgefna og þar sem búið sé að rækta og grjótið farið sé feiknauppskera og gott gras. Þau hafa ekki ráðist í kornrækt en keypt bygg af bónda sem býr í nágrenninu. „Þar er sendnari jarðvegur og auðveldara að vinna flögin en hér,“ segir Grétar sem telur að það fyrirkomulag henti þeim vel. 

 

Fjósið í Smjördölum er ekki ýkja stórt, tæpir 500 fermetrar og byggt á hagkvæman máta. Heildarkostnaður við framkvæmdina var 80 milljónir króna.

 

50 mjólkandi kýr

 

Í Smjördölum eru um 50 mjólkandi kýr um þessar mundir. „Við erum eingöngu með kýr. Hér var blandað bú þegar ég var krakki en smátt og smátt hættum við með sauðféð,“ segir Grétar. Anne segir að þau séu ekki með mikinn mannskap með sér. „Ég á enga ættingja hér á landi og fjölskyldan er ekki stór. Það hefur e.t.v. einkennt svolítið okkar búskap, á sumum bæjum eru margir til þess að fara í fjós en hér erum við fá og þá borgar sig ekki að vera með of mikið umleikis,“ segir Anne. Vinnumenningin í Smjördölum markaðist líka af því að faðir Grétars var sjúklingur og því þurfti að skipuleggja búskapinn vel. Anne segir að hún hafi tekið eftir því þegar hún fluttist í Smjördali að þar var gengið hratt í verkin.

 

Grétar segir að þau noti ekki verktaka nema þegar eitthvað bilar. „Það er ekki um svo auðugan garð að gresja hérna af verktökum. Það er vélaverkstæði hér við hliðina á okkur þar sem bílarnir fara í viðgerð en vélarnar fara inn á Selfoss. Anne segir að ýmsa þjónustu kaupi þau annars staðar frá. „Við kaupum ráðgjöf t.d. hvað varðar áburðaráætlanir og bókhaldsþjónustu. Það er ekki tími í að sinna öllu ein.“

 

 

Hafa tvöfaldað mjólkurframleiðsluna

 

Miklar breytingar urðu á búskaparháttum í Smjördölum þegar nýtt fjós var tekið í notkun árið 2014. Síðan 2011 hafa þau Anne og Grétar tvöfaldað mjólkurframleiðsluna á bænum. Á síðasta ári framleiddu þau alls 366 þúsund lítra. „Við vorum alltaf að kaupa örlítinn kvóta en þorðum aldrei að byggja,“ segir Grétar sem viðurkennir að gamla fjósið, sem var byggt árið 1970, hafi í raun og veru verið orðið sprungið. „Þetta var orðið þannig að við vorum með fjósið fullt af mjólkurkúm og allar kvígur og geldkýr úti við opið. Lengi vorum við búin að tala um að byrja að byggja en frestuðum því af ýmsum ástæðum.“

 

Fjósbygging átti langan aðdraganda

 

Anne segir að þau hafi byrjað að velta fjósbyggingu fyrir sér í kringum árið 2000. „Það var svo ekki fyrr en árið 2007 að við fórum í bankann. Þá fóru vextir hækkandi og við ákváðum að bíða í eitt ár. Vorið 2008 var ljóst að það myndi ekki ganga að fara í lántökur og við settum málið á ís. Við vorum tilbúin í þetta að mörgu leyti, búin að stækka túnin og kaupa liðlétting og fleira. Árið 2011 fórum við svo aftur af stað og gerðum nýja rekstraráætlun. Þá var ljóst að við gátum ekkert haldið áfram í gamla fjósinu, við þurftum líka að létta vinnuna fyrir okkur,“ segir Anne. Hún segir helstu ástæðuna fyrir framkvæmdunum að þau vildu breyta yfir í lausagöngufjós til þess að losna við að hafa kýrnar bundnar á bása. 

 

Vönduð rekstrargreining skilaði árangri

 

Bændurnir í Smjördölum tóku þátt í Sunnuverkefninu sem Búnaðarsamband Suðurlands rak um árabil en það gekk út á að ráðunautar gerðu vandaðar rekstrargreiningar um allt sem vék að búinu. „Það munaði eiginlega öllu fyrir okkur. Guðmundur Jóhannesson ráðunautur var líka hvetjandi. Við keyptum smávegis kvóta á hverju ári í því augnamiði að auka veltuna. Við værum ekki á þessum stað í dag ef við hefðum ekki gert það,“ segir Anne og Grétar bætir við að þau hefðu lært gríðarlega mikið á því að gera áætlanir í samvinnu við ráðunauta. „Í fyrstu áætlunum okkar settum við upp þær forsendur að byggja fjós fyrir 200 þúsund lítra framleiðslu. Hvað myndi gerast ef við myndum byggja eins lítið fjós og hægt væri utan um einn róbot og vera bara með 200 þúsund lítra? Runólfur Sigursveinsson ráðunautur fann það út hvað við máttum skulda mikið og það slapp til þegar við vorum búin að reikna dæmið fram og til baka í Excel og gera teikningar sem miðuðu við þessa framleiðslu,“ segir Anne. 

 

Byggðu á hentugum tíma

 

Í fimm ára áætlun var ekki miðað við neina framleiðsluaukningu en reyndin átti eftir að verða önnur. „Þá vantaði enga mjólk og við gátum ekki séð fyrir okkur að hafa efni á að kaupa meiri kvóta,“ segir Grétar. Þau fóru með þetta veganesti í bankastofnanir árið 2012 og var vel tekið. „Bankarnir voru mjög jákvæðir og sögðust vera til í að fara í þessar framkvæmdir með okkur. Á þessum tíma var nánast enginn að byggja. Akkúrat þegar við tökum skóflustunguna haustið 2013 þá kemur krafa um að auka mjólkurframleiðsluna,“ segir Anne.

 

Anne teiknaði fjósið og Grétar sá um eldamennskuna

 

Fjósið sjálft er teiknað af Anne en verktakar sáu um bygginguna frá A til Ö. „Við gerðum ekkert í fjósinu sjálf og öll vinna var keypt. Hún teiknaði fjósið og hélt utan um byggingarframkvæmdirnar en ég tók að mér að elda ofan í karlana,“ segir Grétar. Tré og straumur ehf. tók að sér framkvæmdina og hrósa þau bæði því fyrirtæki í hástert. „Byggingameistarinn heitir Ólafur F. Leifsson og býr í Björnskoti á Skeiðum.

Hann er alveg sérstaklega þægilegur náungi og smiðirnir eru allir eins og hann. Við vorum heppin með þá,“ segir Grétar. Anne segir að þau hafi byrjað á því að taka tilboði frá þeim í haughúsið en samstarfið hafi gengið svo vel að sami verktaki hafi tekið að sér að reisa límtrésbitana sem voru frá Límtré Vírneti á Flúðum. „Límtréð var þá ódýrast vegna þess að gengið var svo hátt á þeim tíma. Við tókum það ódýrasta í flestu og sniðum bygginguna þannig að hún væri sem minnst í raun og veru. Það er ekkert aukapláss sem ekki er nýtt í fjósinu,“ segir Anne.

 

Nytin hækkaði hratt

 

En hvernig er hægt að framleiða 366 þúsund lítra í fjósi sem hannað er fyrir 200 þúsund lítra framleiðslu? Galdurinn á bakvið það er að hluta sá að nytin í kúnum hefur aukist miklu meira en þau gerðu ráð fyrir eftir að þau tóku nýja fjósið og mjaltaþjóninn í notkun í nóvember 2014. Í nýjum skýrsluhaldsgögnum sést að Anne og Grétar hafa aukið afurðir eftir hverja árskú um 1.400 kg á aðeins tveimur árum. Það er mikil aukning og aðdáunarverður árangur. Í nýju ársuppgjöri nautgriparæktarinnar sést að Smjördalir eru í 24. sæti yfir landið með mestar afurðir á árskú. 

 

Vandvirkni og góður aðbúnaður 

 

Grétar segir bygginguna fullnýtta í dag og aukna nyt megi þakka betri aðbúnaði. „Við erum ekki með neinn fóðurblandara eða færibönd eins og eru í tísku núna en gefum vissulega þónokkuð af kjarnfóðri. Aðbúnaðurinn spilar stærstan þátt í þessu. Það er allt annað að sjá skepnurnar svona í lausagöngu en að vera bundnar á bás. Maður er að sjá ótrúlegar dagstölur í mjöltunum. Nýbærur sem eru mjólkaðar allt upp í fjórum sinnum á sólarhring skila mjög mikilli mjólk. Það er í raun allt betra eftir þessar breytingar. Maður sér það eftir á að það þyrfti að banna gömlu básafjósin sem allra fyrst miðað við hvað velferðin er miklu meiri. Það er kannski 10 stiga frost úti og skafrenningur og kýrnar eru bara í rólegheitum á röltinu inni að éta, drekka og leggja sig á eftir,“ segir Grétar.

 

Kýrnar fljótar að aðlagast

 

Anne segir að þau hafi pælt í ýmsum smáatriðum sem skipti miklu máli. T.d. hafi þau valið básadýnur sem voru ögn dýrari en aðrar og innréttingar sem gerðu gripunum auðveldara að standa upp og bakka út úr legubásunum. „Það kom manni á óvart hvað kýrnar voru fljótar að venja sig við nýja fjósið. Þær gengu inn og áttu fjósið frá fyrsta degi. Gamlar kýr sem höfðu staðið í básafjósinu í mörg ár gengu inn í róbotinn eins og ekkert væri sjálfsagðara,“ sagði Anne og bætir við að þessar sömu kýr hafi farið að mjólka meira og frumutala lækkað. 

 

Mjaltaþjónninn stórkostleg breyting

 

Þau segja að heilt yfir sé reynslan af mjaltaþjóninum góð. „Þetta er stórkostleg breyting. Við myndum aldrei fara í neitt annað í dag,“ segir Anne. Grétar segir að í upphaflega planinu hafi verið gert ráð fyrir því að byggja hefðbundinn mjaltabás. „Við ætluðum ekki að fá róbotinn vegna þess að við töldum að hann þyrfti svo mikla yfirlegu. En við vildum svo losna við þetta líkamlega álag sem fylgdi mjaltabásnum og hann kallaði líka að stærra fjós,“ segir Anne.  En það var líka annað sem gerði útslagið segir Grétar. „Við Flóamenn fórum í bændaferð í uppsveitirnar og heimsóttum meðal annarra Reykjahlíð á Skeiðum. Sveinn bóndi fór að ræða við okkur um mjaltabása og róbota og það var hans sannfæring að róbotinn færi betur með kýrnar en hefðbundnar mjaltir og þær entust lengur. Heimsóknin var eftirminnileg og við ákváðum fljótlega í kjölfarið að velja róbotinn.“ Anne segir að í dag séu þau ekta róbotabændur. „Mér finnst svo gaman að grúska í tölvunni og öllum gögnunum sem við fáum. Það er mikið af upplýsingum að vinna úr og það er áhugavert. Starfið úti í fjósi verður meira einstaklingsmiðað og maður er í miklum tengslum við hvern grip sem gerir vinnuna skemmtilegri.“ 

 

Vinnulagið er allt öðruvísi

 

Fóðrunin í fjósinu er eins einföld og hægt er segir Grétar. „Við keyrum rúllur inn á fóðurgang og kjarnfóðrið er í sérstökum kjarnfóðurbás.“ Að sögn þeirra beggja hefur tæknibúnaðurinn í fjósinu í þessi tvö ár staðið sig vel. Mjaltaþjónninn hefur ekki stoppað og mykjuþjarkur sér um að hreinsa gólfbitana. „Kýrnar voru fljótar að venja sig við nýja fjósið en í raun vorum við lengur að temja okkur ný vinnubrögð. Í gamla fjósinu fór maður út á morgnana, sópaði frá og gaf hey og mjólkaði og þreif. Það var rútína en þegar maður fer út í fjós í dag veit maður ekki hvort maður verður einn, tvo eða fleiri klukkutíma. Allur þessi mokstur á heyi og moði hvarf bara. Nú er heyið gefið með vélum og miklu minna líkamlegt erfiði. Búverkin eru allt öðruvísi og léttari,“ segir Grétar.

 

Nákvæm kostnaðaráætlun

 

Aðspurð um ráð sem þau myndu gefa fólki sem hyggur á fjósbyggingar í dag bendir Grétar á Anne, hún sé fagmaðurinn. „Það sem hentaði okkur var að gera nákvæmar áætlanir og ana ekki að neinu. Við vorum svolítið kvíðin í upphafi en við vorum hvött duglega áfram af ráðunautunum okkar. Við tókum líka góðan tíma í verkið. Við fylltum inn í áætlunina jafnóðum og kostnaðurinn féll til og út frá þeim upplýsingum gátum við tekið ákvarðanir um næstu skref,“ segir Anne. Þau sögðust líka hafa heyrt margar sögur um það sem gat farið úrskeiðis við fjósbyggingar og viðurkenna að þau hafi verið stressuð þegar grafan kom og tók grunninn. En svo fór allt mjög vel og byggingartíminn var skemmtilegur að þeirra sögn. „Ég var með iðnaðarmennina í hádegismat í heilt ár og hlakkaði alltaf til að hitta karlana,“ segir Grétar. 

 

Kostnaðurinn 80 milljónir króna

 

Aðspurð um kostnaðinn við nýbygginguna og það hvort að áætlanir hafi staðist þá segir Anne að þær hafi staðist upp á krónu, svo að segja. „Við áttum fimmtíu þúsund eftir þegar allt var búið!

Heildarkostnaðurinn var 80 milljónir með öllu, byggingu, innréttingum, tækjum og allri vinnu. Gengið var mjög hátt á þeim tíma og launin hafa breyst þannig að það er e.t.v. erfitt að bera þetta saman við daginn í dag.“ Hún segir að ef þau hefðu ekki verið með nákvæma kostnaðaráætlun hefði verkið sjálfsagt kostað meira því þá séu ákvarðanir teknar með öðrum hætti. Anne segir að fjósið sé trúlega með minnstu mjaltaþjónafjósum sem hafi verið byggð. „Það er innan við 500 fermetrar að stærð og með alls 58 bása.“ 

 

Greiðsla fyrir umframmjólk létti róðurinn

 

Grétar segir að sú ákvörðun Auðhumlu að greiða fullt verð fyrir umframmjólk á sínum tíma hafi létt þeim róðurinn mikið og gert þeim kleift að halda ótrauð áfram. „Við gerðum ráð fyrir því að fyrstu tvö árin eftir framkvæmdirnar ættum við vart til hnífs og skeiðar vegna afborgana af lánum. En það blessaðist allt og í raun fór þetta betur en við áttum von á. Ytri aðstæður voru okkur hagstæðar og nú erum við komin yfir erfiðasta hjallann.“

 

Vilja bæta umhverfið og leggja áherslu á gæði og velferð

 

Aðspurð um framtíðaráætlanir þá ætla þau að halda ótrauð áfram. „Við vonum að nýr landbúnaðarráðherra slátri ekki landbúnaðinum,“ segir Grétar í léttum tón. Anne segist ekkert fá hroll yfir breyttri stöðu í pólitíkinni. „Þetta var smá áfall fyrst en svo er maður fljótur að ná sér!“ Grétar segir að hann þurfi ef til vill að fara að munda plóginn og fara í jarðræktina. Anne segir að það séu nóg verkefni. „Okkur finnst mikið atriði að hafa fallegt og gott umhverfi og ætlum að bæta það í kringum fjósið. Við erum nýbúin að breyta gamla fjósinu í aðstöðu fyrir kvígur og geldneyti. Það sem er fram undan er að vinna með gæðin á mjólkinni og ná betri árangri með það sem við höfum. Okkar áhugi liggur þar. Við stóðumst úttekt um Fyrirmyndarbú í haust og árið 2015 fengum við viðurkenningu fyrir úrvalsmjólk. Þetta er árangur sem við viljum halda,“ segir Anne. „Við ætlum ekki að byggja annað fjós eða stækka þetta. Við viljum vanda okkur og gera hlutina vel. Allt sem byggir undir gæðin styrkir okkar framleiðslu og ímynd kúabænda. Velferðarmálin skipta gríðarlega miklu máli. Þau eru númer eitt, tvö og þrjú. Okkur þykir líka svo vænt um þetta litla fjós okkar. Við ætlum okkur að halda þessu svona og laga frekar það sem hægt er að laga og vinna með það,“ segir Anne.

 

En skyldu bændurnir í Smjördölum nokkurn tímann fá frí? „Við erum mjög heppin með það. Það er fjölskylda sem leysir okkur af einu sinni á ári í kringum páskana. Þetta eru hjón sem hafa mikinn áhuga á búskap en hann var hér í sveit á árum áður. Við förum yfirleitt til Basel í Sviss á heimaslóðir Anne og erum fullkomlega róleg þegar við erum í burtu,“ segir Grétar að lokum.