Karfinn sem hvarf

Um langt árabil var úthafskarfi mikilvæg tekjulind fyrir íslenskt þjóðarbú. Þegar best lét veiddu Íslendingar 62 þúsund tonn af úthafskarfa á einu ári sem gáfu um 13 milljarða króna á núvirði lauslega reiknað. Síðustu árin hefur kvóti okkar verið rúmlega 2 þúsund tonn og verðmætið liðlega hálfur milljarður. Hvað kom eiginlega fyrir?

Upphaf úthafskarfaveiða í atvinnuskyni á Reykjaneshrygg má rekja til ársins 1982 þegar Sovétmenn hófu þar veiðar. Raunar höfðu vísindamenn vitað um tilvist karfa á þessu svæði í langan tíma, en Sovétmenn, sem um þetta leyti gerðu út tilraunaleiðangra víða í úthafinu til þess að leita að nýjum veiðimöguleikum, fundu karfaslóðir sem taldar voru geta gefið vænlegan afla. Á þessu fyrsta ári, 1982, veiddust 61.000 tonn af karfa. Á næstu árum bættust skip frá Austur-Þýskalandi og Búlgaríu í hópinn og ársaflinn fram til 1988 var á bilinu 60.000–105.000 tonn.

Íslenskir útgerðarmenn vissu af þessum veiðum erlendra skipa utan við lögsögumörk okkar suðvestur af landinu en höfðu fyrst í stað ekki mikinn áhuga á að nýta sér þetta veiðitækifæri. „Það hefur nú sennilega verið kvótaleysið sem varð til þess að við ákváðum að fara á Reykjaneshrygginn,“ sagði Páll Eyjólfsson, þá skipstjóri á togaranum Haraldi Kristjánssyni HF frá Hafnarfirði í samtali við Morgunblaðið síðar, en hann var einn af fyrstu íslensku skipstjórunum til að hefja þessar veiðar árið 1989. „Reyndar var ég stýrimaður á Karlsefni sem fór á úthafskarfa í kringum 1983 ásamt fleiri skipum en veiðunum var fljótlega hætt vegna þess að karfinn þótti of smár auk þess sem veiðarfærin voru ekki nógu góð.“

Gloría skal það heita

Sumarið 1989 voru 5–7 íslensk skip á úthafskarfaveiðunum. Veiðarnar gengu heldur erfiðlega í byrjun enda voru skipin ekki með heppileg veiðarfæri miðað við aðstæður. Það átti fljótlega eftir að breytast eftir að Hampiðjan þróaði nýtt troll í nánu samstarfi við skipstjóra. Þetta var risatroll af áður óþekktri stærð í íslenska flotanum. Því til skýringar má nefna að algengustu trollin sem íslenskir togarar drógu, svokölluð Engel troll, voru með trollop á stærð við vítateig á knattspyrnuvelli en opið á nýja úthafskarfatrollinu var álíka stórt og þrír knattspyrnuvellir. Eins og að líkum var ekki vandræðalaust að fá þessi risastóru veiðarfæri til að virka rétt og í upphafi þurfti oft að fara í land til að greiða úr flækjum og breyta hönnun.

Þetta gat tekið á taugarnar og við eitt slíkt tækifæri varð áðurnefndum Páli skipstjóra að orði: ,,Þið í Hampiðjunni hafið nú gert meiriháttar gloríur með þetta troll ykkar!“ Guðmundur Gunnarsson, nýr þróunarstjóri fyrirtækisins, greip þessi ummæli á lofti og sagði við Pál: ,,Þetta er nafnið sem við munum nota á úthafskarfatrollið. Gloría skal það heita.“ Gloríutrollin eru nú ein þekktasta framleiðsluvara Hampiðjunnar og flest eða öll úthafskarfaskipin, jafnt erlend sem innlend, nota það með góðum árangri. 

Efri og neðri stofn

Í upphafi fóru úthafskarfaveiðarnar á Reykjanshrygg og í Grænlandshafi eingöngu fram ofan við 500 metra dýpi úr stofni sem seinna var kallaður efri stofn. Það var ekki fyrr en á árunum 1993-1994 þegar flotinn var kominn með öflugri veiðarfæri að menn áttuðu sig á því að annar karfastofn héldi sig neðar í hafinu. Sá var því kallaður neðri stofn. Þegar hér var komið sögu fóru skipin að sækja fremur í karfann í neðri stofninum enda er hann stærri og verðmætari en hinn sem markaðsvara.

Eins og áður sagði nam árlegur heildarafli allra þjóða á úthafskarfamiðunum á bilinu 60-105 þúsund tonnum fyrstu fimm árin áður en Íslendingar hófu veiðar. Á árunum 1989-1992 minnkaði hann niður í 28-38 þúsund tonn árlega vegna minni sóknar, ekki síst vegna falls Sovétríkjanna sem kippti fótunum tímabundið undan allri athafnasemi þar eystra. Árlegur afli jókst síðan aftur, ekki síst vegna tilkomu íslensku skipanna, og náði hámarki árið 1996 þegar rúmlega 180 þúsund tonn veiddust. Á árunum 1997-2004 var ársaflinn í heild á bilinu 100-150 þúsund tonn en eftir það tók að halla undan fæti og nú síðustu árin hefur hann verið á milli 30 og 40 þúsund tonn árlega eða aðeins einn fimmti af því sem var þegar mest veiddist.

Afli Íslendinga

Frá því að Íslendingar hófu úthafskarfaveiðarnar árið 1989 jókst aflinn ár frá ári, fór úr 4 þúsund tonnum fyrsta árið í 15 þúsund tonn það næsta, síðan í 23 þúsund tonn og svo í 56 þúsund tonn. Hámarki náði aflinn árið 1996 þegar íslensk skip veiddu 62 þúsund tonn. Lauslega áætlað verðmæti þess afla er um 13 milljarðar króna á núvirði. Það sýnir að úthafskarfinn var drjúg búbót fyrir sjávarútveginn og þjóðarbúið þegar mest veiddist. Heildarafli Íslendinga af úthafskarfa frá upphafi veiða til ársins 2016 nam 686 þúsund tonnum sem gerir 145 milljarða króna á núvirði, gróft áætlað.

Frá árinu 2005 til dagsins í dag hefur afli Íslendinga dalað jafnt og þétt og síðustu árin hefur hann verið rétt rúmlega 2 þúsund tonn að verðmæti rétt yfir hálfan milljarð króna ár hvert.

Hver er skýringin?

En hver er skýringin á þessari dapurlegu þróun? Þar er fyrst til að nefna að úthafskarfinn er á alþjóðlegu hafsvæði þar sem engin veiðistjórnun ríkti lengst af. Að auki dreifðist karfinn yfir gríðarlega stórt svæði og því reyndist vísindamönnum erfitt að ná áreiðanlegri mælingu á stærð stofnsins. Árið 1994 var efri stofninn mældur 2,2 milljónir tonna og því mikil bjartsýni ríkjandi, en tveimur árum seinna mældist stofninn aðeins 600 þúsund tonn. Ekki verður ofveiði kennt um þennan mismun og því nærtækast að fyrri mælingin hafi verið röng. Hin síðari ár hefur efri stofninn mælst enn minni og vísindamenn ráðlagt bann við veiði úr honum.

Veiðiálag á neðri stofninn var einnig of mikið strax frá upphafi. Enda þótt Alþjóðahafrannasóknaráðið hafi varað við ofveiði á úthafskarfanum í mörg ár gerðist ekkert þar til árið 2011 að flestar veiðiþjóðirnar komu sér loks saman um áætlun til að minnka veiðarnar úr neðri stofninum í áföngum og banna veiðar úr efri stofninum. Aðilar að samkomulaginu eru Ísland, Færeyjar, Grænland, Noregur og ESB. Sá galli er þó á gjöf Njarðar að Rússar neita að vera með og hafna auk þess þeirri vísindalegu niðurstöðu að karfastofnarnir séu tveir og að ástand beggja stofnanna sé afleitt.  Þeir hafa ákveðið sér einhliða um eða yfir 25 þúsund tonna kvóta ár hvert en hinar þjóðirnar skipta með sér rúmum 6 þúsund tonna kvóta. Þrátt fyrir að Rússar þráist við og virði samkomulagið að vettugi hafa þeir fengið fulla þjónustu á Íslandi vegna veiðanna.  

Hvað nú?

Saga úthafskarfaveiðanna er skólabókardæmi um það sem gerist ef ekki er hægt að hafa stjórn á veiðum úr fiskistofnum. Sú spurning vaknar hvort úthafskarfastofninn eigi sér viðreisnar von. Karfinn er langlífur fiskur sem verður ekki kynþroska fyrr en um 10 ára aldur. Það tekur því langan tíma að byggja stofninn upp. Uppvaxtarsvæði karfans eru við Austur-Grænland og á landgrunninu við Grænland. Þar hefur ekki orðið vart við neinn smákarfa í seinni tíð. Ekkert bendir því til annars en að ástandið verði áfram slæmt.