Landbúnaður í stríðshrjáðu landi
Innrás Rússa í Úkraínu hófst 24. febrúar síðastliðinn og ekki sér fyrir endann á þeim átökum enn. Deilur milli þjóðanna eiga sér langa sögu sem meðal annars felst í því að Rússar hernámu og innlimuðu Krímskaga frá Úkraínu árið 2014. Úkraínski landbúnaðarblaðamaðurinn Iurri Mykhailov segir í samtali við Bændablaðið að ástandið í Úkraínu einkennist af algerri óvissu.
Úkraína var hluti af rússneska keisaraveldinu og síðan Sovétríkjunum þar til Sovétríkin liðuðust í sundur árið 1991. Fyrstu árin eftir að Úkraína hlaut sjálfstæði var rík spilling í landinu og tengsl stjórnvalda við Rússland mikil. Það var ekki fyrr en eftir svonefnda appelsínugulu byltingu, sem stóð frá því í nóvember 2004 þar til í janúar 2005, til að mótmæla kosningasvikum í landinu, að lýðræðisöfl óháð Rússlandi náðu völdum í landinu.
Brauðkarfa Evrópu
Úkraína er annað stærsta landið í Evrópu. Íbúar þess eru um 40 milljónir og þar af búa 30% í sveit. Ræktarland þar þykir vera eitt það besta í heimi og talið að í landinu sé að finna um 30% af allri svartri og bestu ræktunarmold heimsins, um 42 milljónir hektara. Úkraína er jafnframt talin vera ein af vöggum akuryrkjumenningarinnar í heiminum. Ræktanlegt land á íbúa er hátt, eða 0,71 hektari, sem er þriðja hæsta hlutfall í heimi.
Landið er stundum kallað brauðkarfa Evrópu vegna mikillar kornræktar. Ræktun á korni og sólblómum er stórtæk í landinu og flestir akrar á stærðarbilinu tíu þúsund til hundrað þúsund hektarar og umfangið því gríðarlegt. Stærstu akrarnir eru í eigu stórra alþjóðlegra landbúnaðarfyrirtækja og moldríkra landbúnaðarólígarka.
Um það bil 10% af hagkerfi Úkraínu grundvallast af landbúnaði og um 30% af útflutningstekjum landsins fengust fyrir landbúnaðarvörur fyrir innrás Rússa. Þar af fengust rúm 21% af útflutningstekjunum fyrir sólblómaolíu, 20% fyrir maís, 14% fyrir hveiti og 5% fyrir repjufræ.
Ræktunarárið 2020/21 var Úkraína í sjötta sæti yfir stærstu útflytjendur hveitis í heiminum með um 9% heimsframleiðslunnar. Samkvæmt tölum matvæla- og landbúnaðarráðuneytis Úkraínu var heildar kornuppskera landsins á árinu 2021 83,8 milljón tonn. Inni í þeirri tölu er 32,1 milljón tonn af hveiti og 40 milljón tonn af korni. Auk þess sem í landinu er ræktað mikið af maís, byggi og sólblómum. Fyrir innrás Rússa flutti landið út um 50% heimsframleiðslunnar af sólblómaolíu.
Ómældar hörmungar
Auk mannfalls, tilfærslu milljóna flóttamanna, ónefndra og ómældra annarra hörmunga í Úkraínu, hefur innrás Rússa í landið haft gríðarleg áhrif út fyrir landsteinana, meðal annars með hækkandi orku- og matvælaverði um allan heim. Eitthvað sem ekki hefur farið framhjá bændum á Íslandi með hækkandi verði aðfanga eins og áburði og fóðri, auk þess sem neytendur finna fyrir hækkun orku- og matvælaverðs.
Fullkomin óvissa
Úkraínski landbúnaðarblaðamaðurinn Iurri Mykhailov, annar af tveimur fulltrúum Úkraínu á Alþjóðaþingi landbúnaðarblaðamanna í Danmörku fyrir skömmu, segir í samtali við Bændablaðið að best væri að lýsa ástandinu í Úkraínu þannig að það einkenndist af algerri óvissu.
„Við vitum ekki hvenær stríðinu lýkur, hver útkoma þess verður eða hversu mikla skemmdirnar og skaði verður í kjölfar þess.“
Verð fyrir land lágt
Fjöldi býla er mikill í Úkraínu og stærð þeirra er mjög breytileg. „Til lítilla búa teljast býli sem eru um 100 hektarar að stærð en svo eru jarðir í eigu stórra landbúnaðarfyrirtækja nokkur hundruð þúsund hektarar að stærð. Auk korns rækta sum þessara stóru fyrirtækja sólblóm og framleiða sína eigin sólblómaolíu og eru með gríðarlega stóra korngeymslur.
Verð fyrir land í Úkraínu hefur lengi verið lágt miðað við land í Evrópu og mikið um að stór landbúnaðarfyrirtæki hafi keypt upp stór svæði og hafið ræktum á sólblómum og korni þar.“
Birgðir af korni
Mykhailov segir að ef horft sé til áhrifa stríðsins á landbúnað í Úkraínu þá sitji þjóðin uppi með rúmlega 20 milljón tonn af korni af uppskeru síðasta árs sem ætlað var til útflutnings. „Við eðlilegar aðstæður er 95% af öllu korni flutt út sjóleiðina en vegna þess að Rússar hafa lokað höfnunum er það ekki hægt.“ Hann segir að reynt sé eftir megni að flytja það sem hægt er af korninu út með lestum og vörubílum til Evrópu en flutningageta sé takmörkuð.
„Breiddin milli öxla úkraínskra járnbrautalesta er önnur en í löndum Evrópusambandsins og því ekki hægt að aka úkraínskum lestum yfir landamærin og áfram á evrópskum lestarteinum. Annaðhvort verður því að flytja kornið á milli lesta eða skipta um öxla undir lestunum. Skiljanlega veldur þetta miklum töfum á flutningi á korninu, um allt að þremur mánuðum, sem er skelfilegt. Í dag er afkastageta lestanna um 1,5 til 2 milljón tonn á mánuði sem er fjórum sinnum minna en hægt er að flytja út með skipum við eðlilegar aðstæður,“ segir Mykhailov
Hvað flutninga með vörubílum varðar er ástandi ekki skárra.
„Samkvæmt lögum Evrópu- sambandsins þurfa allir vörubílar sem notaðir eru til flutninga innan þess að fá vottun á þriggja ára fresti en slíkar reglur gilda ekki um vöruflutningabíla í Úkraínu. Fjöldi kornflutningabíla og bílstjóra í landinu er heldur ekki nægur til að flytja allt þetta korn. Reglur Evrópusambandsins gera einnig ráð fyrir að í hverjum flutningabíl sem ekur yfir ákveðna vegalengd þurfi að vera tveir bílstjórar með réttindi og að þeir geti tjáð sig á að minnsta kosti einu evrópsku tungumáli.
Auk þess sem hverjum bíl þurfa að fylgja ýmiss konar vottorð. Afgreiðsla bílanna er líka hæg, raðir langar og biðin til að komast yfir landamærin allt að tvær vikur.“
Ný uppskera
Að sögn Mykhailov er uppskera korns þessa árs hafin í Úkraínu og búist er við að hún verði yfir meðallagi og einhvers staðar á bilinu 60 til 70 milljón tonn.
„Geymslugeta í landinu er ekki næg til að taka á móti öllu því magni til viðbótar við þau 20 milljón tonn sem fyrir eru. Ástandið er því þannig að Úkraínumenn vita ekki hvað þeir eiga að gera við uppskeruna á meðan ekki er hægt að flytja hana úr landi. Til að nýta kornið hefur meðal annars verið varpaðframþeirrihugmyndað brenna það í kolbrennslum til orkuframleiðslu en gallinn við hana er að okkur skortir verkþekkingu til að framkvæma hugmyndina. Önnur hugmynd felst í því að framleiða lífrænt etanól úr korninu en til að slíkt sé hægt verður að fjárfesta í dýrum tæknibúnaði sem ekki er til í landinu og slíkt er ekki vænlegt á óvissutímum.“
Aðspurður segir Mykhailov að þrátt fyrir að Evrópusambandið sé viljugt til að liðka til fyrir flutningi kornsins yfir landamærin gangi það hægt. „Mikil skriffinnska fylgir því og óþarfa seinagangur að okkar mati.“
Jarðsprengjur á kornökrum
Mykhailov segir að Rússar hafi víða komið fyrir jarðsprengjum á korn- og sólblómaökrum. Bændur eru því hræddir við að vinna og uppskera á ökrunum og hætt hafi verið að uppskera á svæðum þar sem vitað er um jarðsprengjur.
Lán á gjalddaga
Skuldastað bænda í Úkraínu er víða slæm og margir með lán sem eru fallin. „Fjöldi bænda tók lán í vor til að standa undir kostnaði við kaup á áburði og sáðvöru og núna er komið að skuldadögum án þess að nokkuð hafi fengist fyrir kornið. Þar sem ekki er fyrirsjáanlegt að það seljist í nánustu framtíð er hætta á að margir þeirra verði gjaldþrota og tapi jafnvel jörðunum sínum.
Yfirvöld vinna í samvinnu við bankana að því að leysa greiðsluvanda bænda með því að framlengja lánin en þar sem langflestir bankarnir eru í einkaeigu eru þeir margir hverjir í fjárhagslegum vandræðum sjálfir. Ég tel að eins og er verði hægt að koma flestum bændunum til hjálpar en ef óvissan í landinu heldur áfram gæti allt farið á versta veg fyrir þá.“
Mykhailov segir að bændur í landinu séu ekki þeir einu sem séu í fjárhagsvandræðum því slíkt eigi við flesta íbúa landsins og ekki síst ríkið sjálft. „Þjóðin öll er kominn í skuld og vonlaust fyrir ríkið að standa í skilum með erlend lán á meðan lítið sem ekkert er flutt út vegna hafta og tekjur engar. Að óbreyttu blasir ekkert annað við en gjaldþrot þjóðarinnar, sem hæglega gæti leitt til þess að landið leystist upp í mörg smáríki. Slíkt myndi auðvelda Rússum að leggja það undir sig, leiða til blóðbaðs og í kjölfarið gríðarlegrar bylgju flóttamanna til Evrópu.“
Mjólk og kjöt til innanlandsneyslu
Um tvö milljón tonn af mjólk eru framleidd árlega í Úkraínu. Mest af mjólkinni er framleitt á smærri býlum og gæði hennar lítil, að sögn Mykhailov.
„Einungis um 30% mjólkur sem framleidd er í Úkraínu stenst gæðastaðla Evrópusambandsins og mjólkin því ekki flutt út og einungis neytt innanlands að undanskildu lítils háttar af smjöri og osti.“
Neysla á svínakjöti er mikil í landinu og alifuglakjöt fylgir þar fast á eftir og er framleiðslan nokkurn veginn á pari við innanlandsneyslu.
Fjöldi afurðastöðva eru á svæðum sem Rússar hafa hernumið og þeim lokað og bændur því víða gripið til heimaslátrunar.
„Þrátt fyrir að mjólk, kjöt og egg í landinu séu ekki útflutningsvara er ekki þar með sagt að bændur sem leggja stund á slíka framleiðslu séu ekki komnir í vandræði. Aðgangur að aðföngum hefur dregist saman og verð á fóðri hefur margfaldast á sama tíma og eftirspurn eftir matvælum hefur minnkað.“
Margar ástæður fyrir innrásinni
Mykhailov segir nokkrar meginástæður fyrir því að Rússar, með Pútín í fararbroddi, hafi ráðist inn í Úkraínu. „Árið 2014 hernámu Rússar Krímskaga í þeim tilgangi að koma sér upp höfn fyrir herskipaflota sinn við Svartahafið. Vegna skorts á vatni er Krímskagi óhentugur til landbúnaðar og treystir á vatn sem rennur í síki frá Úkraínu. Eftir að Rússar hernámu skagann lokuðu Úkraínumenn fyrir vatnsflæðið og Rússar vilja ná yfirráðum yfir síkinu.
Iðnaður og hergagnaframleiðsla í Úkraínu er, eða var að minnsta kosti fyrir innrásina, mjög þróuð og í landinu voru framleiddar flugvélar, eldflaugar og skriðdrekar og Rússar vilja komast yfir þá framleiðslu líka.
Í Úkraínu er einnig að finna olíulindir sem Rússar ásælast og hafa hernumið þrátt fyrir að framleiðslan nægi ekki nema fyrir um helmingi innanlandsnotkunar Úkraínumanna og þurfa þeir að flytja inn mikið af olíu árlega.“
Sögulegar forsendur innrásarinnar
Innrásin á sér einnig sögulegar forsendur sem byggja á því að höfuðborgin Kyiv er yfir eitt þúsund og fimm ára gömul og gekk undir heitinu Kievan Rus og svæðið umhverfis hana er hið upprunalega Rússland [Garðaríki]. Heitið Rússland kom ekki fram fyrr en á að átjándu öld og yfirvöld í Moskvu líta því svo á að Rússland án Kyiv sé ófullkomið land, að sögn Mykhailov
„Úkraína er lýðræðisríki með sín eigin vandamál en þar eru haldnar kosningar reglulega og í landinu er borin virðing fyrir frelsi fjölmiðla. Rússland er aftur á móti einræðisríki og Úkraína því þyrnir í augum yfirvalda þar. Eins og staðan er í dag kjósa yfirvöld í Rússlandi að sitja sokkin upp að augum í skítahaugi og reyna eftir megni að draga alla sem þau geta inn í hauginn til sín.“
Þakklát fyrir alla aðstoð
Að lokum segist Mykhailov vilja koma á framfæri þakklæti til allra þeirra sem hafi stutt þjóð sína í framhaldi af innrásinni hvernig sem sá stuðningur hefur verið.
„Ég vil að heimurinn viti að við erum mjög þakklát fyrir hjálpina.“
