Örplast í öll mál

Örplast er sívaxandi vandamál í veröldinni. Það berst upp alla líf- og fæðukeðjuna og er alls staðar, hvort sem er á legi, láði eða í lofti. Áhrif þess á heilsu manna eru nú í vaxandi mæli rannsökuð og víst að sitthvað á eftir að koma í ljós varðandi skaðsemi örplasts í lífríkinu, hvort heldur er á hinar smæstu lífverur eða manneskjur – og allt þar á milli.

Örplast er almennt skilgreint mjög vítt en undir það hugtak falla allar litlar plastagnir minni en 5 mm (í öllum víddum; lengd, hæð eða breidd) svo það á við um kúlulaga agnir, þunnar flyksur og þræði.

Örplastagnir eru ekki lokaafurð plastúrgangs þar sem þær halda áfram að brotna niður í nanóplast sem eru plastagnir minni en 50 μm (nanóagnir).

Að sögn Sophie Jensen, verkefnastjóra á sviði lífefna hjá MATÍS, eru örplastagnir ýmist framleiddar sem örplast eða verða að örplasti við slit og sundrun (með útfjólublárri geislun frá sólinni og af vélrænum áhrifum, svo sem bylgjum) stærra plasts í umhverfinu, ásamt öðrum gerðum af örplasti eins og þeim sem losna þegar við þvoum fötin okkar.

„Þar sem örplast mengar umhverfið hefur verið sýnt fram á tilvist þess í fæðukeðjunni,“ segir Sophie. „Svif í sjónum er neðst í fæðukeðjunni og það neytir örplasts þar sem agnirnar eru jafnstórar og náttúruleg bráð þeirra. Örplastagnirnar safnast fyrir í vefjum og þar sem eitt dýr étur annað getur örplast flust upp fæðukeðjuna og endað á disknum okkar,“ segir hún.

Í skýrslunni Örplast í hafinu við Ísland, helstu uppsprettur, magn og farvegir í umhverfinu, frá 2019, segja skýrsluhöfundar, þeir Valtýr Sigurðsson og Pétur Halldórsson, að „stærsta uppspretta örplasts í umhverfinu á Íslandi tengist bifreiðaumferð en slit á dekkjum og vegmerkingum er um 4/5 allrar örplastslosunar hérlendis. Aðrar stórar uppsprettur eru einna helst vegna málningar og affalls vegna þvotta á fatnaði úr gerviefnum ...“ Jafnframt segir í skýrslunni að „farleiðir örplasts til hafs eru ólíkar eftir uppsprettum og misflókið er að meta stærð þeirra. Sumar farleiðir fara óhindraðar í hafið líkt og frárennsli úr þvottavélum (í öllum þéttbýlum landsins sem eru við sjó). Affallsvatn frá vegum í þéttbýli á einnig að miklu leyti greiða leið í hafið en vegryk lendir líka að stórum hluta í jarðvegi og ekki er gott að segja til um hvar það endar líkt og við á um málningarflygsur frá háþrýstiþvotti húsa og fleiri uppsprettur í þéttbýli. Það örplast sem lendir í jarðvegi situr að öllum líkindum eftir í jarðveginum og berst ekki í hafið þar sem plast er ekki vatnsleysanlegt. Helstu farleiðir örplasts í hafið eru því með rennandi vatni gegnum skólp og ræsi.“

Fáum í okkur nanóplast alla ævi

Aðspurð hvar mesta örplastið í fæðukeðjunni sé að finna segir Sophie örplastmengun ekki aðeins eiga sér stað í sjávarfangi heldur einnig í öðrum matvælum. „Rannsóknir beinast enn fyrst og fremst að mengun sjávarfangs og fisks en athygli hefur einnig beinst að matvælum úr jurtaríkinu, eins og þangi og hrísgrjónum. Jafnframt hefur mengun í ediki, salti og mjólk verið metin. Hvað varðar drykki hefur athygli einnig beinst að hvítvíni, orkudrykkjum og gosdrykkjum.“

Sophie segir að fyrir utan mengun lofts og vatns sé jarðvegsmengun önnur möguleg uppspretta örplasts í fæðukeðjunni. „Jarðvegs- örplastmengun á sér stað eftir nokkrum leiðum. Má þar nefna urðunarstaði, meðhöndlun á jarðvegi, notkun á skólpseyru til jarðvegsfrjóvgunar, vökvun með skólpvatni, notkun moltu og lífræns áburðar og slit á dekkjum.“

Samkvæmt áðurnefndri skýrslu, Örplast í hafinu við Ísland, frá 2019, var árleg losun örplasts í umhverfið á Íslandi í kringum 450-1.000 tonn og þar af áætluð losun í hafið frá um 190 tonnum. Uppsprettur örplastsins voru t.a.m. bifreiðahjólbarðar, flugvélahjólbarðar, haglaskot, leikvellir, skipamálning, gervigras, vegmerkingar, húsamálning, sigvatn, snyrtivörur og þvottur.

Í skýrslunni kemur jafnframt fram að ætla megi að um 300 tonn af heyrúlluplasti endi árlega annaðhvort í almennri urðun eða umhverfinu.

Um það hversu hættulegt plast í fæðukeðjunni sé í raun og veru segir Sophie það ekki ljóst. „Sannleikurinn er sá að við vitum það ekki. Við vitum að plast er að valda dýralífi óbætanlegum skaða, en vísindamenn eru aðeins byrjaðir að skoða hvað það gerir heilsu manna.

Menn verða fyrir langvarandi útsetningu á nanóplasti í lágum styrk, nánast allt lífið. Nanóplast er erfitt að greina miðað við örplast og rannsóknir hafa ekki kannað að fullu skaðleg heilsufarsáhrif nanóplasts.

En niðurstöður benda til þess að nanóplast geti farið yfir verndandi lífhimnur í líkamanum og þannig komist í blóðrásina, fylgju, safnast fyrir í heila og hugsanlega haft skaðleg áhrif á fólk,“ segir hún.

Alvise Vianello, dósent í efnafræði við Álaborgarháskóla í Danmörku, komst fyrir nokkrum árum að því að allir plastmunirnir í vistarverum okkar fylli lungu okkar smám saman af örsmáum plastögnum. Með öndunarvélmenni sýndi hann fram á að það andaði að sér 11,3 bútum af örplasti á klukkustund. Örplastið er alls staðar, í matnum okkar, andrúmsloftinu og vatninu.

Plastframleiðsla hraðvaxandi

Árið 2019 var plastframleiðsla á heimsvísu um 460 milljónir tonna, samkvæmt OECD Global Plastics Outlook. Er því spáð að miðað við núverandi þróun verði heimsframleiðsla plasts komin í 1.100 milljónir tonna árið 2050.

Um 85% af öllu plasti endar á urðunarstöðum eða sem óreglulegur úrgangur. Af þeim sjö milljörðum tonna af plastúrgangi sem myndast hefur á heimsvísu hingað til hafa innan við 10% verið endurunnin. Sophie segir milljónir tonna plastúrgangs tapast í umhverfinu. Jafnframt sé plastúrgangur fluttur þúsundir kílómetra til áfangastaða þar sem hann er að mestu brenndur eða urðaður.

Ár og vötn flytja plastúrgang frá landi til sjávar og eiga því stóran þátt í mengun hafsins. „Talið er að um 1.000 ár séu valdar að næstum 80% af alþjóðlegri árlegri plastlosun áa í hafið, sem er á bilinu 0,8 til 2,7 milljónir tonna á ári, með litlum þéttbýlisám meðal þeirra mest mengandi,“ segir hún.

Ríflega tveir milljarðar manna búa í samfélögum þar sem engin skipulögð úrgangslosun er við lýði. Margt af þessu fólki býr við ár og strandlengjur og losar sig við rusl og úrgang þangað skv. Umhverfisstofnun Sameinuðu þjóðanna. Þegar hinar ríkari þjóðir selja plastsorp sitt til millitekjulanda endar sumt af því í sjó þar sem viðtakalöndin geta heldur ekki meðhöndlað allan sinn úrgang á umhverfisvænan máta.

Um það hversu mikið plast fari árlega í sjó á heimsvísu, segir Sophie að þrátt fyrir núverandi viðleitni sé áætlað að 75 til 199 milljónir tonna af plasti finnist nú í sjónum.

„Ef við breytum því ekki hvernig við framleiðum, notum og förgum plasti, gæti magn plastúrgangs sem berst í vatnavistkerfi næstum þrefaldast, úr 9-14 milljónum tonna á ári árið 2016 í áætlaðar 23-37 milljónir tonna á ári árið 2040.“

Talið er að allt að 6% alls plastúrgangs á jörðinni endi í hafi. Plastrusl í sjónum kemur að stórum hluta frá landúrgangi, eða um 80%. Eftirstöðvarnar, 20% úrgangsins, koma frá uppsprettum í hafinu, aðallega frá veiðarfærum og trollum. Veiðarfæri eru talin nema um 18% af öllum sjávarúrgangi.

Um það bil 36% af öllu plasti sem er framleitt er notað í umbúðir, þar með talið einnota plastvörur fyrir matvæla- og drykkjarílát. „Sígarettustubbar – þar sem síurnar innihalda örsmáar plasttrefjar – er algengasta tegund plastúrgangs sem finnst í umhverfinu. Matarumbúðir, plastflöskur, plastflöskulok, plast- pokar, plaströr og -skeiðar eru næstalgengustu hlutirnir. Mörg okkar nota þessar vörur á hverjum degi, án þess að hugsa um hvar þær gætu endað,“ segir Sophie.

Meirihluti umbúðaplasts endar með blönduðum úrgangi

Nokkuð ítarlegar upplýsingar er að hafa um ráðstöfun plastumbúða á Íslandi og byggja þær á upplýsingum frá Úrvinnslusjóði, að sögn Birgittu Stefánsdóttur, sérfræðings á sviði loftslags og hringrásarhagkerfis hjá Umhverfisstofnun. Litlar upplýsingar sé þó að hafa um plast annað en umbúðir. Árið 2021 voru 16.595 tonn umbúðaplasts sett á markað, þar af 797 tonn endurunnin hérlendis og 3.791 tonn erlendis. Af því sem endurunnið var erlendis voru 922 tonn brennd með orkuvinnslu. „Gera má ráð fyrir að afgangurinn, 11.085 tonn, fari í urðun eða brennslu með blönduðum úrgangi, það er að segja; séu plastumbúðir sem ekki voru flokkaðar frá,“ segir Birgitta. „Varðandi plastúrgang annan en umbúðir höfum við ekki upplýsingar um hversu mikið var sett á markað af plastvörum öðrum en umbúðum. Miðað við úrgangstölfræðina fóru um 4.174 tonn af plastúrgangi öðrum en umbúðum í endurvinnslu, 207 tonn voru urðuð hérlendis og 31 tonn var brennt án orkunýtingar.“

Hún segir að ætla megi að um 40% af öllu plasti sem sett er á markað í Evrópu séu umbúðir. Um 20% af plasti er notað innan byggingargeirans og tæplega 10% í bílaiðnaði.

„Við höfum ekki upplýsingar um það hversu mikið plast fer ekki í ásættanlega ráðstöfun, sem sagt hvorki í endurnýtingu né förgun,“ segir Birgitta jafnframt.

Aðgerða er þörf, stórra sem smárra

„Við getum afþakkað einnota plastvörur, eins og til dæmis plaströr og plastflöskur, og tekið með okkur margnota poka, það eru frábær fyrstu skref,“ segir Sophie Jensen.

„Einstaklingar og heimili geta líka valið að sneiða hjá vörum pökkuðum í plast og velja föt og vörur framleiddar úr náttúrulegum efnum.“ Það sem verði hins vegar að gerast sé að stjórnvöld og fyrirtæki þurfi undanbragðalaust að marka heildstæða stefnu.

„Stjórnvöld um allan heim verða að skrifa undir alþjóðlegan, lagalega bindandi sáttmála, til að ákvarða hvernig við notum plast og förgum því. Framleiðendur gegna líka mikilvægu hlutverki hér – til dæmis með því að breyta framleiðslu- og vöruhönnunarlíkönum sínum þannig að hægt sé að endurnýta plast frekar en farga því strax,“ segir Sophie að lokum.

Með réttum aðgerðum væri hægt að draga verulega úr plastúrgangi á næstu áratugum en mælinga er þörf til að sýna hvort árangur sé að nást. Betri úrgangsstjórnun, bæði staðbundið og á heimsvísu, er bráðnauðsynleg.

Fróðlegt er að skoða gögn um plastmengun á veraldarvísu á vefnum ourworldindata.org, svo dæmi sé tekið.