Seiglan er ótrúleg

Á Matvælaþingi fjallaði hin úkraínska Olga Trofimtseva um framtíðarþróun matvælakerfa heimsins. Hún ræddi við Bændablaðið um stöðu bænda og landbúnaðarframleiðslu í Úkraínu.

Olga er doktor í landbúnaðar­vísindum og hefur sérhæft sig í landbúnaðar­ og matvælastefnum. Hún er fyrrum landbúnaðarráðherra Úkraínu en þann titil bar hún árið 2019 í ríkisstjórn Petro Poroshenko. Hún hafði þá unnið með stjórnvöldum í nokkur ár, þar sem hún stýrði ýmsum verkefnum innan ráðuneytisins. Þegar Volodymyr Zelensky tók við forsetaembættinu var landbúnaðarráðuneytið sameinað efnahagsráðuneytinu og Olga hélt þá til annarra starfa.

Á Matvælaþingi vildi Olga beina sjónum að alþjóðlegu framleiðslukerfi landbúnaðar og hvernig skerpa ber á aðferðum og áherslum svo hægt sé að næra mannkyn á forsendum umhverfis og breyttrar heimsmyndar. Mikilvægt væri að ná jafnvægi milli seiglu og vaxtar, hagkvæmni og sjálfbærni.

Farsæll landbúnaður fyrir innrás

„Á meðan landbúnaður er einn af þeim geirum sem veldur loftslagsbreytingum er hann mjög viðkvæmur fyrir umhverfisáhrifum. Því eru hvers kyns aðgerðir í átt að meiri sjálfbærni í þágu bændanna sjálfra. Landbúnaðarstarfsemi er, eins og öll önnur viðskipti, miðuð að gróða. Bændur verða að geta haft eitthvað upp úr framleiðslu sinni til að geta fjárfest í framþróun, betri tækni og innviðum,“ segir Olga.

Hún nefnir að fyrir innrás hafi Úkraína verið suðupottur framsýnna aðferða í landbúnaði. Tækniframfarir voru miklar og aðlögun starfseminnar að loftslagsbreytingum voru örar.

Landbúnaður ríkisins var í miklum blóma sem sýndi sig í sífellt auknum útflutningi á matvælum. Olgu telst til að 17-­18% af landsframleiðslunni hafi flokkast sem landbúnaðar­ og matvælaframleiðsla og að rúmlega 44% af gjaldeyristekjum þjóðarinnar hafi komið til vegna útflutnings landbúnaðarvara. Heimsmarkaðsverð var hagstætt og uppskerur voru ríflegar síðustu ár.

Margir áttuðu sig ekki á því, fyrr en við innrásina, hversu mikilvægt framleiðsluland Úkraína er fyrir alþjóðlega matvælakerfið.

Landið er víðfeðmt; 200­-1.000 hektara jarðir teljast til lítilla eða meðalstórra búa. Framleiðendur eru handhafar risastórra ræktunarlanda, t.d. er einn af stærstu kornframleiðendum landsins með um hálfa milljón hektara lands undir. Úkraína var enda stærsti framleiðandi sólblómafræja í heiminum, sjötti stærsti framleiðandi maís og byggs, sjöundi stærsti framleiðandi repju og í níunda sæti yfir stærstu framleiðenda hveitis og sojabauna í heiminum.

Viðurnefnið „brauðkarfa Evrópu“ var því engin tilviljun, þó lítill hluti kornsins hafi farið á Evópumarkað. Árið 2021 nam kornútflutningur Úkraínu næstum 12 milljörðum bandaríkjadala. Mest fór kornið til Austurlanda fjær og Norður­Afríku og því treysta mörg af fátækari ríkjum heims á korn frá Úkraínu.

Saga landbúnaðar í Úkraínu var farsæl – en það breyttist allt þann 24. febrúar sl.

Skilja eftir sig sviðna jörð

„Veruleiki bænda og staða landbúnaðar í Úkraínu í dag er hörmuleg,“ segir Olga.

Mikil eyðilegging blasir við á landbúnaðarsvæðum í suður­ og austurhluta landsins. Skepnur eru dauðar, húsnæði ónýtt og akrar brunarústir. Hún nefnir sérstaklega svæði kringum hernumdu borgina Kherson, sem var nýlega frelsuð eftir að hafa verið undir stjórn Rússa frá fyrstu viku innrásar.

Vatnsveitur og öll orkukerfi svæðisins eru eyðilögð og engin getur starfrækt framleiðslufyrirtæki án rafmagns. Eitt stærsta alifuglabú í Suður­Úkraínu var staðsett í héraðinu. Þar voru um fjórar milljónir fugla. Þegar Rússar tóku yfir svæðið rufu þeir rafmagn að búinu og hafa síðan ekkert gert. Allir fuglarnir hafa líklega drepist á innan við 48 tímum án rafmagns, loftræsingar og ljóss. Hræ fjögurra milljón fugla hafa því legið þarna síðan þá og Olga segir aðkomuna hafa verið hörmulega, hún talar um vistfræðilegt stórslys.

Hún segir að í dag sé beint tjón landbúnaðarins vegna innrásarinnar metið á um 6,6 milljarða banda­ ríkjadala en að óbeint tjón nemi 34 milljörðum dala, samkvæmt útreikningum Kyiv School of Economics.

Ljóst er að framleiðslukerfi landsins verður takmarkað um ókomna tíð. Hvergi er nú fleiri jarðsprengjur að finna en í Úkraínu, sem gera víðáttumikil jarðræktarsvæði óstarfhæf. Skepnur hafa verið skotnar á færi að ástæðulausu, vélar og tæki teknar ófrjálsri hendi og mannvirki eyðilögð. Styrkjagreiðslur til landbúnaðarframleiðslu eru aflagðar, enda fara öll fjárlög ríkisins í stríðsrekstur. Allmargir bændur hafa þegar lagt upp laupana eftir hörmulegt ár, rekstrarreikningarnir eru logandi rauðir þar sem ekki fékkst verð sem samsvaraði framleiðslukostnaði. Margir bændur sjái því lítinn tilgang í að leggja út fyrir næsta ræktunarári. Við það brestur fæðuöryggi þjóðarinnar.

Fleiri valkostir styrkja framleiðslukerfi

Olgu er tíðrætt um seiglu. Til þess að öðlast meiri viðnámsþrótt er mál að búa til fleiri tengingar. Hún talar um framleiðslukerfi í því samhengi. Augljóst sé að það veiki kerfi að láta öll eggin í sömu körfuna. Gæta þurfi að fjölbreytni, til dæmis að treysta ekki aðeins á eina flutningsleið eða einn einangraðan markað.

„Strax árið 2014, þegar átök brutust út á Krímskaga, þá blasti við okkur hversu háð Úkraína var Rússlandi. Við treystum alveg á að geta flutt þangað vörur. Við áttuðum okkur á því að við þyrftum að finna fleiri markaði, til að styrkja kerfið.“

Nú þegar hriktir í framleiðslu­kerfum víða um heim koma veikleikar þeirra í ljós. Hægt sé að brýna kerfi betur nú með því að auka fjölbreytni aðfangaleiða.

Starfandi í ógninni

Olga er nú búsett í Berlín ásamt tíu ára dóttur sinni. Foreldrar hennar, mörg ættmenni og vinir eru enn heima við og flýgur hún reglulega til Kyiv. Olga kemur frá Sumy héraðinu, í norðausturhluta landsins, nálægt landamærum Rússlands þar sem foreldrar hennar búa.

Hún segir að þrátt fyrir að svæðið sé ekki í hringiðu átaka eigi stórskotalið það til að ganga berserksgang á búum, drepa búfé og eyðileggja vélar og húsnæði.

Þó ótrúlegt megi virðast halda þó bændur áfram að yrkja jörð sína og sinna skepnum og störfum sínum. Um leið og tilkynningar berast um mögulega aðsteðjandi hættu er leitað skjóls, en að öðru leyti heldur fólk áfram sínum daglegu störfum.

Þó stríðið eyðileggi inniviði og setji efnahaginn í rúst er seiglan ótrúleg, segir Olga. Þó höktandi séu og á minni skala halda framleiðslukerfin áfram að starfa.