Hornmótandi eiginleiki sauðfjárkynja

Löng umfjöllun er í yfirlitsgreininni Genetics of the phenotypic evolution in sheep: a molecular look at diversity-driving genes, um erfðir horna hjá sauðfé sem höfundar benda á að sé einn mest mótandi eiginleiki sem skilgreiningar mismunandi sauðfjárkynja byggir á.

Sum kyn samanstanda aðeins af kollóttu fé en önnur af hyrndu auk þess sem til eru kyn sem eru blanda af hyrndu og kollóttu fé eins og íslenska féð og enn eitt afbrigðið eru kyn þar sem aðeins annað kynið er hyrnt og þá yfirleitt hrútarnir en ærnar þá aftur á móti kollóttar og þetta á við um fjárflesta fjárkyn heims, Merinó féð.

Rannsóknir á hornaerfðum

Greinin segir að gen sem höfundar nefna RXFP2 ráði mestu um erfðir horna og staðsetning þessa gens í erfðamenginu er á litningi 10. Höfundar telja upp endalausar rannsóknir á mismunandi stökkbreytingum sem stýra alls konar hornaformun hjá hinum fjölbreyttustu kynjum. Segja af rannsóknum þar sem tekist hefði að skilgreina 624 mismunandi gen sem ráði um mismunandi hornaerfðir.

Í greininni segir frá því að hjá Soya villifénu hafi fundist samband á milli hornagena og annarra eiginleika þannig að minni hornastærð fylgi aukin ending en hjá einstaklingum sem erfa stóra hornagerð sé fundið samband við aukna frjósemi fjárins.
Þannig rekja þeir í löngu máli endalausar rannsóknir á furðulegustu fyrirbærum í hornaerfðum.

Íslenskar rannsóknir

Þar sem ég held að slíkt veki ekki mikla forvitni lesenda hér á landi mun ég snúa mér að því að rekja þá einföldu erfðafræði sem nægt hefur íslenskum bændum ágætlega frá því að farið var að skoða horn sem eiginleika sem stjórnast mest að erfðum. Þó að margir hlutir hafi verið rannsakaðir hjá íslensku sauðfé eru rannsóknir á hornaerfðum ákaflega fátæklegar. Það eina sem má segja að standi undir því nafni er kandídatsritgerð Þorsteins Þorvarðarsonar við Landbúnaðarháskólann í Kaupmannahöfn. Mér hefur ekki tekist að verða mér úti um þetta rit.

Eins finnst kandídatsritgerð frá 1971 eftir Jón Hermannsson, unnin við Framhaldsdeildina á Hvanneyri, sem skartar titlinum „Hornaerfðir íslensks sauðfjár“.

Skráning hornaforma

Snúum okkur aftur að því einfalda formi erfða sem nægt hefur íslenskum bændum í þeirra starfi. Það gerir ráð fyrir erfðum í einu erfðavísasæti þar sem eiginleikinn fyrir kollóttu er ríkjandi yfir hyrndu sem þýðir á almennu máli að undan tveim hyrndum foreldrum fæðast aðeins hyrnd afkvæmi meðan undan tveim kollóttum foreldrum getur auðveldlega fæðst hyrnt lamb vegna þess að við þekkjum ekki enn mun á arfhreinum og arfblendnum kollóttum hrútum með vissu. Með að koma upp almennri skráningu hornaforms (hyrnt eða kollótt) á öllum lömbum og fullorðnu fé í FJARVIS sem ekki virðist mjög íþyngjandi skráningar væri mögulegt að greina arfhreina kollótta hrúta, í það minnsta stöðvahrútana, og það gæti haft hagnýta þýðingu í sambandi við ætternisrakningar.

Hyrndu fé fjölgaði

Vegna skorts á athugunum eða rannsóknum eigum við enga nothæfa tölfræði um þróun á milli hyrndra og kollóttra gripa hér á landi. Ágiskun sem ég hygg að margir noti er að hyrnda féð sé nálægt 70% en afgangurinn þá kollótt eða hnýflótt.
Þessi skipting er þó ákaflega breytileg á milli landsvæða. Þróun í þessum efnum hefur líka verið mjög breytileg í áranna rás.
Þegar sæðingarnar hófust hér á landi á síðari hluta sjöunda áratugs síðustu aldar þá fór hyrndu fé strax ákaflega hratt fjölgandi á þeim svæðum sem notuðu sæðingar mikið og hélst sú þróun alveg þar til niðurskurður vegna riðuveiki hófst á síðustu tveim áratugum aldarinnar en þá komu inn á niðurskurðarsvæðin kollótt fé í stórum stíl og munar þar langtum mest um þróunina á Austurlandi þar sem áður var nær einvörðungu að finna hyrnt fé.

Kollóttu fé mun fjölga

Á næstu árum þá má vænta bylgju sem enn fjölgi hlutfallslega kollóttu fé sem tengist dreifingu á gullgeninu ARR sem sótt er að Þernunesi. Að þessu vinnur fólk sem kann vel til verka og er ánægjulegt hve mörg albestu fjárbúa í landinu bregðast fljótt við að klófesta genið með sæðingum. Vegna þess hve mikið af úrvalsgenum úr kollótta fénu á Melum í Árneshreppi fylgir með í kaupbæti þá er spá mín að það fjölgi kollóttu fé hlutfallslega á komandi árum. ARR geninu mun verða komið í allt íslenskt fé á örfáum næstu árum og aldalöngu stríði við þennan alvarlega vágest, riðuveikina, þar með ljúka. Eftir það verður auðvelt að gera það af fénu sem þeir óska hyrnt að nýju.

Ræktun hornalags

Snemma á síðustu öld fóru nokkrir þekktustu fjárræktarmenn landsins að leitast við að koma sér upp fjárstofnum með ákveðnu hornalagi og náðu margir miklum árangri í því. Litla þekkingu var að sækja í yfirlitsgreinina um erfðir ákveðinna hornaforma. Þar tel ég mig þekkja nokkuð breytingar síðustu áratuga hér á landi. Meðan afkvæmi og afkomendur Stramma 83-833 frá Hesti voru ráðandi í ræktun hyrnda fjárins fylgdi þessu fé sá leiði galli að það var til vansa grófhyrnt og oft krapphyrnt líka og dró áreiðanlega eitthvað úr vinsældum þessa kostamikla fjár.

Í kjölfar Strammabylgjunnar fylgdu afkomendur og synir Garps 92-808 frá Lækjarhúsum. Hann var aftur á móti og fjöldi afkomenda hans mjög vel hyrnt fé. Gleiðhyrnt, fremur grannhyrnt og fínhyrnt og hornalagið prýddi alla vallarsýn þess.

Þessa þróun er auðvelt að lesa með því að skoða þróun hornalags hyrndu hrútanna á sæðingastöðvunum í eldri hrútaskrám og sjá má glæsileg dæmi um á myndum sem fylgja greininni og sýna topphrúta á stöðvunum í dag.

Þegar hrútar eru til vandræða gróf-, krapp- eða náhyrndir þá þarf að grípa til gamalla húsráða. Sumir eru snillingar að venja horn hyrndra hrúta og engan þekki ég færari þannig en Sigurð Sigurjónsson í Ytri-Skógum. Lesendum sem vilja sjá hve glæsilega getur tekist til við þetta bendi ég á að skoða mynd af nýjasta kynbótatrölli Skógabúsins, Gretti 20-877, sem sjá má á síðu 34 í nýjustu hrútaskrá stöðvanna. Versti galli í hornalagi í dag hjá íslensku sauðfé eru ótrúlega fjölbreytt form hnýfla. Það væru áreiðanlega hagnýtustu rannsóknir á hornaerfðum hjá íslensku fé tækist að finna hornaerfðavísa sem réðu bót á þessum leiða galla.

Loks má minna á að í meira en öld hefur kollótt verið tengt Kleifafé en kollótt er önnur hliðin á erfðum á hyrndu/kollóttu.

Upplýsingar á netinu

Þeim lesendum, sem vilja fræðast frekar um margvíslegar skammstafanir á genum eða stökkbreytingum hjá erlendum fjárkynjum og sem stýra hornaformi, verð ég að benda á að leita sjálfir á netinu eftir tilvísun í fyrstu grein greinaflokksins og lesa yfirlitsgreinina þar um sjálfir, að vísu á enskri tungu.

Í næstu grein verður fjallað um ferhyrnt fé og þar mun kenna margra grasa bæði um erlendar rannsóknir úr yfirlitsgreininni og ekki síður um slíkar rannsóknir hér á landi, sem eru hinar fjölbreyttustu, auk margvíslegra annarra hluta sem ég tel mig þekkja hjá íslensku fé sem hefur þetta forvitnilega hornaform.