Rökin fyrir frjálsum handfæraveiðum

Strandveiðitímabilið hófst 2. maí sl. í fimmtánda sinn frá því strandveiðum var komið á í núverandi mynd. Einungis 10.000 tonn af þorski eru í strandveiðipottinum á veiðitímabilinu, sem stendur í 48 daga frá maí til ágúst.

Líklegt er að veiðum verði hætt fyrr og veiðidagar verði færri en 48 vegna skorts á aflaheimildum. 

Hlutfall strandveiða af leyfilegum heildarafla þorsks nemur tæpum fimm prósentum. Strandveiðar, þótt takmarkaðar séu, hafa sannað gildi sitt. Þær eru hagkvæmar og hafa reynst vel fyrir hinar dreifðu sjávarbyggðir og yfir sumartímann hleypt auknu lífi í brothættar byggðir víða um land. Auk þessa gefið fjölbreyttum hópi sjómanna atvinnufrelsi og tækifæri til handfæraveiða.

Smábátaútgerð hefur spornað gegn samþjöppun og komið í veg fyrir að fjölbreyttur sjávarútvegur legðist af á landsbyggðinni. Strandveiðar eru umhverfisvænar, þær valda minnstu raski í hafrýminu, hafa minnsta kolefnissporið og hámarka verðmæti aflans.

Markmið fiskveiðistjórnunarlaga hafa ekki náðst

Markmið laga um fiskveiðistjórnun er að stuðla að verndun og hagkvæmri nýtingu nytjastofna á Íslandsmiðum og tryggja með því trausta atvinnu og byggð í landinu. Kvótakerfinu var komið á til þess að vernda íslenska fiskistofna fyrir ofveiði.

Sé litið til markmiðsins um verndun þá hefur árangurinn ekki leitt til uppbyggingar fiskistofna. Kvótakerfinu var komið á fót til bráðabirgða árið 1984. Aflamark í þorski var þá lækkað í 200.000 tonn til að byggja upp þorskstofninn. Það eru sömu veiðiheimildir og í dag. Hafrannsóknastofnun lagði til að afli fiskveiðiárið 2022/2023 yrði ekki meiri en 208.846 tonn. Mikil nákvæmni það. Gríðarlegar tæknibreytingar sl. 40 ár hafa einnig leitt til mikillar hagkvæmni. Líklegt er að þær haldi áfram og verði enn hraðari á næstu árum.

Segja má að kvótakerfið hafi einnig leitt til hagkvæmni með samruna fyrirtækja í greininni. Ríkið gerði aldrei kröfu eða skapaði skilyrði fyrir hagræðingu innan greinarinnar fyrir daga kvótans. Árum saman var gengi íslensku krónunnar fellt þegar útgerð stóð illa. Útgerðarstjóri fór til þingmanns, sem fór til ráðherra og seðlabankastjóri felldi gengi íslensku krónunnar. Frekar var þjóðin gerð fátækari sem nam gengisfellingu en krafa væri um hagræðingu. Hún kemur ekki fyrr en með kvótasetningu.

Markmiðin um að tryggja traust atvinnu og byggð í landinu hafa ekki náðst í þeim sjávarbyggðum þar sem kvótaeigandi er ekki með útgerð. Staða hinna dreifðu sjávarbyggða staðfestir það. Sjávarbyggðum hefur hnignað og íbúum fækkað. Þessi þróun mun halda áfram verði nýtingarréttur sjávarbyggðanna ekki viðurkenndur. Það er viðurkenning á atvinnufrelsi og búseturétti í sjávarbyggðum landsins.

Vissulega hefur fiskeldi styrkt byggð víða sem ný atvinnugrein og er mikilvæg viðbót. Ferðaþjónusta er það einnig yfir sumartímann og eykur fjölbreytni í atvinnulífi. Það breytir því ekki að sjávarútvegur er sérstaklega mikilvægur fyrir atvinnu og grundvöllur byggðar víða á landsbyggðinni og í sjávarbyggðunum.

Viðurkenna þarf að afla­hámarkskerfið hefur hvorki skilað þeim markmiðum sem lög um fiskveiðistjórnun stefna að né þeim árangri sem vonir stóðust til. Einnig þarf að viðurkenna réttmæti gagnrýni á hafrannsóknir og veiðiráðgjöf og gera umbætur.

Strandveiðikerfið tryggir ekki jafnræði og atvinnufrelsi

Núverandi strandveiðikerfi með 48 veiðidögum og litlum afla­heimildum var sett á í kjölfar álits Mannréttindanefndar Sameinuðu þjóðanna frá 2007. Álitið sagði að stjórnkerfi fiskveiða bryti á jafnræði borgaranna samkvæmt alþjóðasamningi um borgaraleg og stjórnmálaleg réttindi.

Strandveiðikerfið í núverandi mynd tryggir ekki jafnræði borgaranna. Til þess eru takmarkanir á veiðunum of miklar og meiri en nauðsyn krefur. Gæta verður meðalhófs við að ná því markmiði sem stefnt er að, sem er verndun fiskistofna, og réttlæta takmarkanir á atvinnufrelsi. Takmarkanir á atvinnufrelsi þarf að byggja á því að veiðar ógni fiskistofnum. Verndunin þarf að ná til veiðarfæra sem ógna fiskistofnun, ekki þeirra sem ekki ógna þeim. Handfæraveiðar með nokkrum önglum á bát gera það ekki. Þegar kemur að handfæraveiðum gengur skerðingin því lengra en nauðsyn krefur. Handfæraveiðar á smábátum búa einnig við náttúrulegar takmarkanir vegna veðurs og sjólags. Þetta auk lögbundinna frídaga ættu að vera nægar takmarkanir stóran hluta ársins.

Núverandi ríkisstjórn hefur gengið mjög gegn hagsmunum strandveiða og sjávarbyggðanna. Fyrsta verk sjávarútvegsráðherra VG var reglugerðarbreyting um að skerða þorskveiðiheimildir til strandveiða sumar 2022. Breytingin var á reglugerð sem hafði tekið gildi í ágúst 2021 – rétt fyrir kosningar – en með henni eru þorskveiðiheimildir skertar um 1.500 tonn. Aflaheimildir lækkuðu með því úr 10.000 tonnum í 8.500. Byggðakvótinn var einnig lækkaður um 874 tonn, úr 4.500 tonnum í 3.626 tonn. Hér var um umtalsverða skerðingu að ræða, sem fór þvert gegn kosningaloforðum VG í Norðvesturkjördæmi.

Stjórnvöld hafa ekki tryggt strandveiðikerfinu nægjanlegar aflaheimildir til að tryggja 48 veiðidaga. Í fyrra var veiðum hætt 21. júlí sl. vegna skorts á aflaheimildum. Líklegt er að svipað verði upp á teningnum í ár.

Sátt í samræmi við markmið fiskveiðistjórnunarlaga og réttarvitund almennings

Rétturinn til handfæraveiða er ævaforn og á styrka stoð í réttarvitund almennings. Í Jónsbók frá 1281, lögbók Íslendinga í árhundruð, segir: „Allir menn eigu at veiða fyrir utan netlög at ósekju.“

Kvótakerfið var sett til verndar fiskistofnum og á því að ná til þeirra veiðiaðferða og veiðarfæra sem ógna fiskistofnunum. Handfæraveiðar með önglum ógna ekki fiskistofnum og ber því að gefa þær frjálsar. Rökin fyrir núgildandi takmörkun handfæraveiða eru því ekki fyrir hendi og ættu að vera fyrir utan kvótasetningu. Handfæraveiðar gefa góðar upplýsingar um ástand fiskistofna við strendur landsins sem ætti að nýta betur.

Auka þess að ógna ekki fiskistofnum og vera hagkvæmar þá myndu frjálsar handfæraveiðar stuðla mjög að því að tryggja trausta atvinnu og byggð í landinu, líkt og er markmið fiskveiðistjórnarlaganna. Er hér átt við byggð í sjávarbyggðum landsins, sem margar hverjar eru brothættar. Auknar strandveiðar myndu styrkja mjög stoðir hinna dreifðu byggða landsins með sjálfstæðum smáútgerðum, hleypa nýju lífi í hnignandi sjávarbyggðir og styrkja fjölbreytt útgerðarform í sjávarútvegi.

Baráttan fyrir frjálsum handfæraveiðum er réttindabarátta. Þetta er barátta fyrir jafnræði og atvinnufrelsi en takmarkanir á atvinnufrelsi mega ekki ganga lengra en nauðsyn krefur. Þetta er einnig barátta fyrir búseturétti í sjávarbyggðum landsins, sem byggist á atvinnufrelsinu.

Sjávarbyggðirnar hafa byggt tilvist sína á fiskveiðum og aðgengi að fiskimiðunum. Þetta er barátta fyrir jöfnum búseturétti og rétti íbúa sjávarbyggðanna á landsbyggðinni, þar sem byggð hefur alla tíð byggst á fiskveiðum. Hægt er að tryggja þennan rétt með eflingu strandveiða án þessa að ógna fiskistofnum við landið.

Ef vilji er til að ná sátt um fiskveiðistjórnarkerfið þá mun sú sátt felast í sanngjörnu veiðigjaldi og aðgengi að fiskveiðiauðlindinni með frelsi til handfæraveiða með náttúrulegum og eðlilegum takmörkunum.

Mikilvægt er að koma á breytingum á fiskveiðistjórnunarkerfinu í átt að réttlæti fyrir alla þjóðina og allar byggðir landsins sem byggja á jafnræði og atvinnufrelsi. Það verður einungis gert með því að virða rétt almennings til handfæraveiða við Íslandsstrendur.