Varnarlínur og niðurskurður ekki lengur einu tólin

Hér á landi hafa verið lagðar ýmsar takmarkanir á sauðfjárræktina til að hindra útbreiðslu búfjársjúkdóma. Ein sterkasta birtingarmynd þeirra eru sauðfjárveikivarnarhólf sem skipta Íslandi í 25 hluta og niðurskurður þegar upp kemur riða. Þessar hömlur eiga sér langa sögu en óvíst er hvort hún verði mikið lengri með nýjum verkfærum í baráttunni við búfjárpestir.

Í bókinni Dýralæknatal, búfjársjúkdómar og saga, sem gefin var út af Dýralæknafélagi Íslands árið 2004, er farið vel yfir bakgrunn og sögu sauðfjárveikivarna. Í kafla sem fjallar um karakúlpestirnar eftir Brynjólf Sandholt kemur fram að erlent sauðfé hafi verið flutt inn í einhverju magni allt frá landnámsöld. Þessi innflutningur hafði takmörkuð áhrif á íslenska féð til langframa, en í nokkrum tilfellum kom til landsins fé sem flutti með sér áður óþekkta búfjársjúkdóma, sem hið einangraða íslenska sauðfjárkyn hafði litla mótstöðu gegn.

Innflutningur á pestum

Á miðri átjándu öldinni var flutt inn kynbótafé til að auka ullargæði, en með því fylgdi kláðamaur sem olli fjárkláðanum fyrri. Á miðri nítjándu öld var flutt inn fé til að kynbæta fyrir kjötgæðum, en með því kom kláðamaur í annað sinn og breiddist fjárkláði um sveitir.

Upphaf riðuveiki á Íslandi er rakið til innflutnings á hrúti árið 1878, sem var af ensku kyni. Árið 1933 voru fluttar inn ær og hrútar af karakúlkyni frá Þýskalandi. Við þann innflutning var beitt varúðarráðstöfunum með því að setja sauðféð í tveggja mánaða einangrun í Þerney, skammt utan við Reykjavík. Þar sýndi féð engin sjúkdómseinkenni og voru gripirnir sendir til bænda víða um land. Þeir báru þó með sér þrjá smitsjúkdóma, sem hafa verið kallaðir karakúlpestirnar; votamæði, þurramæði og garnaveiki.

Frá Skotlandi barst kýlapest með 25 kindum sem voru fluttar inn árið 1932. Árið 1947 voru fluttar inn kindur sem voru felldar meðan þær voru enn í einangrun, en þær reyndust sýktar af fótaveiki.

Sjúkdómar valda búsifjum

Votamæði varð fyrst vart í karakúlhrút veturinn 1933–34, sem fluttur var að Deildartungu í Borgarfirði. Þaðan fór sóttin á marga bæi í firðinum og haustið 1936 hafði hún borist norður fyrir Holtavörðuheiði. Hún olli miklu tjóni og allt að 50 prósent fjárins féll á ári á sumum bæjum.

Þurramæði uppgötvaðist fyrst í Reykjadal í Suður-Þingeyjarsýslu árið 1939 og var rakin til hrúts af karakúlkyni. Fyrst var talið að veikin væri einangruð við Suður- Þingeyjarsýslu, en veturinn 1942– 43 kom í ljós að sjúkdómurinn var orðinn útbreiddur um Vesturland og Suðurland. Svo mikil afföll urðu á sauðfé að til að viðhalda hjörðum þurfti víða að setja á 25–40 prósent lömb í stað 10–15 prósent.

Garnaveikin var fyrst uppgötvuð árið 1938 á Útnyrðingsstöðum á Völlum á Austurlandi. Nokkru síðar fannst hún í kind úr Hrunamannahreppi. Í báðum tilfellum var hægt að rekja sóttina til karakúlfjár sem flutt var á þessi svæði. Fljótlega kom í ljós að veikin var dreifð víða um landið.'

Aðgerðir stjórnvalda

Stjórnvöldum varð ljóst að þörf væri á aðgerðum vegna karakúlpestanna. Fyrstu lögin gegn útbreiðslu pestanna voru sett árið 1936. Árið 1941 voru sett lög sem tóku á vörnum gegn útbreiðslu mæðiveikinnar, stuðningi til bænda, varnargirðingum og fjárskiptum. Árið 1947 var komin nokkur reynsla á niðurskurð, fjárskipti og varnargirðingar og voru sett endurbætt lög um varnir gegn útbreiðslu næmra sauðfjársjúkdóma og útbreiðslu þeirra. Árið 1956 var ákveðið að lögin skyldu ná til kýlapestar og riðuveiki, en síðarnefndi sjúkdómurinn var þá farinn að valda tjóni. Þessi lög voru svo felld inn í lög um dýrasjúkdóma og varnir gegn þeim árið 1993.

Ráðist var í fyrstu fjárskiptin vegna karakúlpestanna í Suður- Þingeyjarsýslu árið 1941. Mestu fjárskiptin voru þegar allt fé var skorið niður frá Hvalfirði austur að Ytri- Rangá haustið 1951 eftir að garnaveiki var orðin útbreidd og allt svæðið haft fjárlaust í eitt ár.

Fyrstu girðingarnar til varnar útbreiðslu sauðfjársjúkdóma voru settar upp á árinu 1937 og er talið að allt að 2.000 kílómetrar hafi verið reistir á vegum Sauðfjárveikivarna og stendur stór hluti þeirra girðinga enn. Jafnframt voru ráðnir vörslumenn við hlið, sem sáu um að stugga við fé og gera við girðingar ef þurfti. Með því tókst að halda pestunum frá stórum svæðum og tryggja þar með að líflömb fengjust í stað þess sem skorið var niður.

Tekist hefur að útrýma flestum þessum sjúkdómum og er til bóluefni gegn garnaveiki. Á allra síðustu misserum hafa vaknað vonir um að riðunni verði útrýmt næst, þar sem fundist hafa arfgerðir í íslensku fé sem staðfest er að veiti mótstöðu gegn riðu, og er verið að rannsaka fleiri erfðabreytileika sem veita mögulega mótstöðu gegn sóttinni.

Riðan náði hámarki eftir öld

Sigurborg Daðadóttir, yfirdýralæknir hjá Matvælastofnun (MAST), segir að þegar byrjað var að berjast gegn riðuveiki af mestu afli á níunda áratugnum hafi hún verið orðin mjög útbreidd og olli miklum búsifjum. Hún hafi þá verið búin að krauma í nánast eina öld en var fyrst afmörkuð við Mið-Norðurland.

Á áttunda og níunda áratugnum greindist hún í öllum landshlutum, fyrir utan örfá svæði sem hafa enn sloppið við riðu. „Þar sem hún var verst nægði ásetningsféð á haustin ekki til að halda stofninum við, það drapst svo mikið,“ segir Sigurborg. Á sumum stöðum hafi í kringum 20 prósent fjárins fallið ár hvert vegna riðu. Þá hafi verið farið í átak, sem hafi tekist gríðarlega vel og nú sé landið að mestu laust við sjúkdóminn, fyrir utan ákveðin svæði í Skagafirði og í Húnavatnssýslum.

Árið 1986 var það fyrirkomulag sett á laggirnar sem við þekkjum í dag, sem felst í að skera niður riðuhjarðir á einstaka bæjum, eða skera niður fé í heilu varnarhólfunum þar sem sóttin er landlæg. Þegar ráðist sé í niðurskurð á riðubæ fylgi því viðamiklar hreinsanir og förgun efna, auk þess sem bænum er haldið fjárlausum. Fyrst voru það þrjú ár, en nú sé miðað við tvö ár.

Undanfarin fimmtán ár sé ekki hægt að tala um riðufaraldur, heldur stök tilvik. Það sé þó ekki hægt að fullyrða að hún komi ekki upp aftur á öðrum svæðum vegna þess hversu lengi smitefnið hefur verið virkt í umhverfinu. Eftir því sem tímanum líði minnki líkur á enduruppkomu.

Varnarhólf aðallega vegna riðu

Eins og áður segir hefur mæðiveiki verið útrýmt og er búið að þróa bóluefni gegn garnaveiki. Því má segja að varnarhólfin snúi helst að vörnum gegn riðu í dag. Sigurborg segir hólfin hafa í för með sér takmarkanir sem snúi að sauðfé og geitum, en einnig nautgripum þar sem þeir geti borið með sér garnaveiki. Engar takmarkanir eru á öðru dýrahaldi vegna varnarhólfanna.

Þegar upp komi riðuveiki á bæ í einhverju tilteknu hólfi, þá verði það skilgreint sem sýkt svæði, sem í daglegu tali sé kallað riðuhólf. Sigurborg segir þessa skilgreiningu gilda í tuttugu ár. Á þeim tíma séu mjög miklar takmarkanir á öllum bæjum innan hólfsins, eins og bann við flutningi fjár milli bæja. Þar með sé ekki hægt að halda hrútasýningar og selja líflömb. Takmarkanir eru á flutningi á hlutum úr varnarhólfinu sem geta borið með sér smit, svo sem heyi, torfi og landbúnaðartækjum.

Vilji einhver flytja landbúnaðartæki úr sýktu hólfi þurfi viðkomandi að þrífa og sótthreinsa búnaðinn og fá vottorð því til staðfestingar. Geri fólk það ekki, þá segir Sigurborg að einu stjórnvaldsaðgerðirnar sem MAST geti gripið til séu að stöðva flutninginn og senda tækið í þrif og eftir atvikum að kæra til lögreglu. Hún nefnir nýlegt dæmi þar sem Matvælastofnun kærði flutning á óþveginni dráttarvél úr Miðfjarðarhólfi, sem nú sé skilgreint sem riðuhólf, í Borgarfjörð. MAST líti það mjög alvarlegum augum, enda sé Borgarfjörður riðulaust svæði.

Hólfum fækkað jafnt og þétt

Þegar varnarhólfin voru sem flest segir Sigurborg að þau hafi verið nálægt 40, en nú séu þau 25. Ef sama sjúkdómastaða er í tveimur aðliggjandi varnarhólfum segir Sigurborg að þá sé skoðað hvort ástæða sé til að hafa þau aðskilin. Þeim hafi fækkað jafnt og þétt og nú síðast var Húna- og Skagahólf sett í eitt hólf árið 2018, þegar varnarlína við Blöndu var lögð niður. Það hafi verið gert því Blanda var ekki nægur farartálmi fyrir sauðfé eftir að áin var virkjuð og sjúkdómastaða beggja hólfa var sú sama.

Matvælastofnun gerir samninga við verktaka sem sjá um að halda varnarlínunum við. Sigurborg segir það gert samkvæmt fjárveitingu sem matvælaráðuneytið fær til ráðstöfunar, sem felur svo MAST að útfæra viðhaldið. Þetta séu takmarkaðir fjármunir, en undanfarin ár hafi nálægt 50 milljónum verið varið til viðhalds, þó Sigurborg geri ráð fyrir að aukið fjármagn verði sett í málaflokkinn í ár vegna nýlegra riðusmita.

„Ef við ætlum að halda öllum varnargirðingum fjárheldum þá kostar það hundruð milljóna og þeir peningar eru ekki til,“ segir Sigurborg. Matvælastofnun þurfi því að forgangsraða eftir því hvar sé allra mikilvægast að halda fjárheldu. Hún viðurkennir að það sé því óraunhæft að koma alfarið í veg fyrir samgang fjár milli varnarhólfa eins og staðan er núna og svo hafi verið um áratugi.

Takmörkunarsvæði erlendis

Sigurborg veit ekki til þess að annars staðar sé landi skipt í sambærileg varnarhólf og hérlendis. Almenn viðbrögð í löndunum í kringum okkur séu að setja upp takmörkunarsvæði þegar sjúkdómar komi upp. Þá sé takmörkunarsvæðið ákveðinn radíus frá upptökunum, mismunandi eftir alvarleika hverju sinni.

Aðspurð segir Sigurborg mögulegt að vera með einhvers konar sóttkví á jörðum þar sem upp kemur riða, þó ekki sé víst að það sé raunhæft við íslenskar aðstæður og hvaðan fjármagnið til þess skuli koma. Þetta tíðkist þegar upp komi riða í hjörðum í Evrópu og er misjafnt hvort og hversu mikið fé er skorið niður. Þar séu búskaparhættir þó öðruvísi, enda séu hjarðirnar hvort eð er meira og minna einangraðar. Hérlendis blandist hjarðir þegar fé er laust á fjalli, í réttum og fjárragi á haustin.

Fleiri verkfæri í verkfærakistunni

„Stóra spurningin er hvort það sé réttlætanlegt að skipta landinu upp í varnarhólf vegna riðuveiki,“ segir Sigurborg, en hingað til hafi svo verið talið. „Í fyrsta lagi eru þessar varnargirðingar til að hefta fé, af því smit fer alltaf fyrst og fremst frá dýri til dýrs, alveg sama hvaða veiki það er. Síðan getur smit borist með öðrum hætti, og það getur riðuveiki gert líka, þannig að varnargirðingin sem slík tryggir ekki að sjúkdómar berist ekki yfir.“

Sigurborg segist ekki geta tjáð sig mikið um það hvaða breytingar séu væntanlegar á fyrirkomulagi sauðfjárveikivarna í ljósi þess að fundist hafi arfgerðir sem geri sauðfé ónæmt fyrir riðu og miklar vonir eru uppi um að hægt verði að rækta upp riðuónæman sauðfjárstofn. Yfirdýralæknir óskaði eftir tillögum í þrennu lagi frá fulltrúum sauðfjárbænda. Fyrst um útfærslu á uppbyggingu hjarðar eftir riðuniðurskurð. Í öðru lagi útfærslu á aðgerðum þegar riðuveiki greinist. Í þriðja lagi hvernig skuli standa að ræktun gegn riðuveiki.

Nú er sérfræðingahópur skipaður af matvælaráðherra að rýna tillögurnar og er von á niðurstöðum 1. nóvember næstkomandi. „Ein af stóru spurningunum sem ég vildi fá svar við var að leggja mat á gildi núverandi fyrirkomulags varnargirðinga með tilliti til hafta á útbreiðslu riðusmits. Hvaða gildi hefur þetta í dag, því það hafði mikið gildi þegar þú hafðir engin önnur tól. Það eina sem við höfðum var að reyna að uppræta smitefni með því að skera niður. Sem betur fer erum við komin með fleiri verkfæri í verkfærakistuna til að berjast gegn riðuveiki,“ segir Sigurborg. Í umræðunni um riðu gleymist þó oft að þetta er sársaukafullur taugasjúkdómur og að rétt sé að spyrja hvort réttnæmt sé að láta riðunæmt fé vísvitandi lifa í riðusmituðu umhverfi.

Það sé í höndum ráðuneytis að taka þá ákvörðun hvort fyrirkomulag varnarhólfa verði annað. Í lögum sé gert ráð fyrir varnarhólfum og það sé ráðherra sem geti fellt niður ákveðnar varnarlínur að höfðu samráði við Matvælastofnun. Af fenginni reynslu gerir Sigurborg ráð fyrir að breytingar á kerfinu muni taka langan tíma. Gangi ræktun gegn riðu eftir aukist alltaf vægi þess að kindur séu ónæmar fyrir riðusmitinu. Þá verði ekki eins mikil þörf á að hefta útbreiðslu smitefnisins. Hvað garnaveiki varðar, þá skipti varnarhólfin minna máli í því samhengi, í ljósi þess að hægt sé að bólusetja gegn henni.