Verðlagning í vanda
Höfundur: Baldur Helgi Benjamínsson, Jóhann Nikulásson og Sigurður Loftsson
Opinber afskipti af verðlagningu á afurðum landbúnaðarins á sér langa sögu hér á landi og nær hún allt aftur á fjórða áratug síðustu aldar. Afurðasölulögin sem sett voru árið 1934 ollu harðvítugum deilum, einkum mjólkursölulögin sem sett voru til að koma skipulagi á markað fyrir mjólkurafurðir. Um þær deilur má lesa í 3. bindi Landbúnaðarsögu Íslands.
Tilgangur laganna var þríþættur hvað mjólkina varðaði: Að draga úr sölu- og dreifingarkostnaði, að hindra offramboð mjólkur og að tryggja öryggi og heilnæmi vörunnar með gerilsneyðingu. Meginatriði laganna voru eftirfarandi:
- Skipting landsins í sölusvæði, þar sem framleiðendum var óheimilt að selja mjólk út fyrir sitt sölusvæði.
- Álagning verðjöfnunargjalds á neyslumjólk og rjóma sem varið skyldi til uppbótar á vinnslumjólk. Mjólk sem framleidd var á ræktuðu landi innan sama kaupstaðar var undanþegin verðjöfnunargjaldinu.
- Skipan fimm manna verðlagsnefndar innan hvers sölusvæðis, skipuð fulltrúum mjólkurbúa á svæðinu, fulltrúa sveitarstjórnar og oddamanns sem skipaður var af landbúnaðarráðherra, skyldi ákveða mjólkurverð á hverju sölusvæði.
- Að öll mjólk skyldi gerilsneydd.
- Að ríkisstjórnin skyldi skipa mjólkursölunefnd fyrir allt landið, til að hafa á hendi stjórn mjólkursölumála samkvæmt lögunum. Í nefndina skyldi Mjólkurbandalag Suðurlands skipa tvo fulltrúa, Samband íslenskra samvinnufélaga einn mann, bæjarstjórn Reykjavíkur einn mann og Alþýðusamband Íslands einn mann og ráðherra landbúnaðarmála tvo menn og var annar þeirra formaður.
- Í krafti laganna var svo Mjólkursamsalan í Reykjavík stofnuð og tók hún til starfa 15. janúar 1935, einungis átta dögum eftir að lögin voru endanlega staðfest á Alþingi. Með stofnun Framleiðsluráðs landbúnaðarins árið 1947 var verðlagsmálum landbúnaðarins komið í það horf sem það hefur verið lengst af síðan þá, eða eins og segir í lögum 94/1947 „Við útreikning framleiðslukostnaðar og verðlagningu á söluvörum landbúnaðarins á innlendum markaði í heildsölu og smásölu skal samkvæmt ákvæðum 4. gr. byggt á verðgrundvelli, sem fenginn er með samkomulagi milli þriggja fulltrúa. sem tilnefndir eru af stjórn Stéttarsambands bænda, og þriggja fulltrúa frá þessum félagssamtökum neytenda: Alþýðusambandi Íslands, Landssambandi iðnaðarmanna, Sjómannafélagi Reykjavíkur. Nefndinni til aðstoðar eru hagstofustjóri og formaður búreikningaskrifstofu landbúnaðarins. Verði samkomulag með öllum nefndarmönnum, er það bindandi.
Af þessu má ráða, að aðkoma verkalýðshreyfingarinnar að verðlagningu mjólkur á sér langa sögu en ef marka má yfirlýsingu launþegahreyfingarinnar frá í maí 2018, hefur hún endanlega sagt sig frá því verkefni að tilnefna fulltrúa í verðlagsnefnd búvara. Þar með lýkur vegferð sem staðið hefur í rúmlega 80 ár.
Átján ára verðlagsgrundvöllur
Núgildandi verðlagsgrundvöllur kúabús tók gildi í ársbyrjun 2001, fyrir réttum átján árum. Leysti hann af hólmi verðlagsgrundvallarbú sem var 22 kýr og framleiddi innan við 80.000 lítra. Forsendur núgildandi grundvallar eru þó eldri en sumarið 1998 hafði einn höfunda þessa pistils þann starfa á bútæknideild RALA sem þá var, að gera vinnumælingar hjá bændum við mjaltir, heyskap og ýmis önnur búverk. Mörg af þeim fjósum sem mælingarnar fóru fram í eru enn í framleiðslu en þeim hefur öllum verið breytt í grundvallaratriðum, með vinnuhagræðingu og aukna gripavelferð að leiðarljósi.
Núverandi grundvallarbú framleiðir 188.000 ltr mjólkur og gerir ráð fyrir að til þess þurfi 40 kýr. Þegar grundvöllurinn tók gildi árið 2001 þótti það mjög stórt, en þá var meðalinnlegg kúabúa hér á landi tæpir 110.000 lítrar á ári og meðalársnyt skv. skýrsluhaldi 4.894 kg. Árið 2017 var meðalinnleggið komið í 260.000 lítra og ársnytin var 6.159 kg. Stækkun búanna á tímabilinu er því tæp 140% og afurðaaukningin á hverja kú er 25%. Þegar rýnt er í einstaka liði grundvallarins kemur ýmislegt fróðlegt í ljós. Til dæmis er vinnuliður hans rúmlega 91 kr/ltr, eða meira en sem nemur núgildandi lágmarksverði mjólkur eins og það leggur sig.
Við blasir því að kostnaðarsamsetning og aðfanganotkun kúabúa hefur gerbreyst á undanförnum árum, samhliða aukinni tæknivæðingu og mikilli stækkun búanna. Efast má um að núverandi grundvöllur sé lengur „bú af hagkvæmri stærð“ eins og segir í búvörulögunum. Nýkjörinn stjórnarformaður Auðhumlu svf. lýsti þeirri skoðun sinni í viðtali við Bbl. 26. september sl. að mjólkurverð til bænda væri of lágt. Þar segir hann ennfremur „miðað við verðlagsgrundvöll kúabúa þá erum við að fá of lágt verð en hann er tæpar 11 milljónir í mínus miðað við nýjustu útreikninga. Þessar forsendur varðandi grundvallarbúið eru reyndar í endurskoðun og verður fróðlegt að sjá hvað kemur út úr því.
Aukinn innflutningur er síðan byrjaður að mynda verðþrýsting á ákveðna vöruflokka sem verður krefjandi að glíma við“. Vandséð er hvernig þetta tvennt getur farið saman og þar með hvaða tilgangi endurskoðun verðlagsgrundvallar þjónar í því umhverfi sem þarna er lýst. Hitt er brýnna, að samtök bænda og félög í þeirra eigu geri gangskör að því að afkoma framleiðenda og nýting aðfanga sé vöktuð, eins og gert er ráð fyrir í núgildandi samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar.
Af því að árið 1998 er nefnt hér að framan, má bæta því við að það ár voru sauðfjárafurðir verðlagðar í síðasta skipti samkvæmt þáverandi verðlagsgrundvelli sauðfjárbús, 400 vetrarfóðruðum kindum. Ástæðan var m.a. sú að afurðastöðvar stóðu ekki lengur undir lágmarksverðinu vegna aukinnar samkeppni á kjötmarkaði og breytinga á neysluvenjum landsmanna. Það markaði upphafið að endalokum kvótakerfis í kindakjötsframleiðslu.
Dýrt misvægi
Ein stærsta áskorun opinberu verðlagningarinnar á ákvörðum lágmarksverðs til bænda, er hið mikla misvægi á neyslu helstu efnaþátta mjólkurinnar, fitu og próteins. Þetta misvægi er nú 15 milljónir lítra, fitunni í hag og hefur aldrei verið meira. Tilvitnun í ársskýrslu forstjóra MS fyrir árið 2017, þar sem hann sagði m.a. að „MS er í raun að tapa um 790 milljónum króna á síðustu 13 milljón lítrunum sem fyrirtækið kaupir innan greiðslumarks. Ljóst er að MS getur ekki til lengdar tekið á sig þennan kostnað eða hækkað verð á öðrum vörum til neytenda til þess að standa straum af kostnaðinum“ skal hér áréttuð. Þrátt fyrir mikil fundahöld í haust hafa enn ekki komið fram neinar tillögur um hvernig skuli tekið á þessu viðfangsefni þegar þessi pistill er ritaður í fyrstu viku desembermánaðar og eru aðeins nokkrir dagar í að nýtt verðlagsár hefjist. Það rennir stoðum undir þá kenningu að slá eigi þessum vanda enn um sinn á frest.
Að fleyta rjómann
Annað snúið viðfangsefni fyrir mjólkuriðnaðinn er hið feikilega misræmi í framlegð einstakra vara sem bundnar eru verðlagsákvæðum. Þar eru rjómi og smjör augljósustu dæmin. Opinbert heildsöluverð á rjóma er 918 kr/ltr og í líter af rjóma þarf fitu úr ca. 9-10 lítrum af mjólk. Heildsöluverð á 1 kg af smjöri er 834 kr/kg og í það þarf fitu úr rúmlega 20 lítrum af mjólk. Það kemur því ekki á óvart að nær allir þeir aðilar sem stunda úrvinnslu á mjólk hafa framleitt rjóma en aðeins einn aðili framleiðir smjör. Ostur er dæmi um framlegðarháa vöru en á þeim markaði er fyrirsjáanleg verulega aukin samkeppni með tilkomu tollasamnings Íslands og ESB. Sú samkeppni mun gera það enn snúnara fyrir mjólkuriðnaðinn að standa undir lágmarksverði til bænda en orðið er. Útilokað er að bregðast við aukinni samkeppni á kvikum markaði með slíkt fyrirkomulag verðlagningar á megin þunga afurðanna.
Verðlagning óháð afkomu
Undanfarna áratugi hefur afurðaverð til kúabænda ekki tekið mið af afkomu þess sem markaðsfærir afurðirnar. Sú mikla hagræðing sem orðið hefur í mjólkuriðnaðinum á undanförnum árum, hefur að miklu leyti skapað það svigrúm sem verið hefur til leiðréttingar á afurðaverði til bænda. Sú hagræðing er að mestu leyti búin og færð hafa verið rök fyrir því að þar hafi að einhverju leyti verið gengið of langt, með því að skerða verulega getu iðnaðarins til nauðsynlegrar endurnýjunar. Tæplega verður undan því vikist öllu lengur að koma á aukinni tengingu milli afkomu mjólkuriðnaðarins og afurðaverðs til bænda.
Fyrirmynd úr öðrum greinum
Í gildandi samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar sem undirritaður var 19. febrúar 2016 segir svo um verðlagningu: „Opinber aðili skal setja markaðsráðandi afurðastöð tekjumörk á innlendum markaði. Tekjumörk skulu taka mið af breytilegum og föstum kostnaði auk arðsemi sem skilgreind er af opinberum aðila. Bókhaldslegur aðskilnaður skal vera á innlendri og erlendri starfsemi markaðsráðandi afurðastöðvar“. Slík tekjumörk eiga sér fyrirmynd í öðrum geirum samfélagsins, s.s. raforku og fjarskiptum. Aðalfundur LK 2018 samþykkti áskorun til stjórnar um að ljúka útfærslu tekjumarkaleiðarinnar, á stjórnarfundi Landssambands kúabænda þann 30. maí sl. var samþykkt ályktun og hljóðar sá hluti hennar sem snýr að verðlagningu svo: „Stjórn LK telur ljóst að ójafnvægi í sölu á prótein- og fitugrunni verði ekki mætt öðruvísi en með nokkrum samverkandi aðgerðum. Sem fyrsta skref þarf að útfæra og virkja 12. grein samnings um starfsskilyrði nautgriparæktar, þar sem kveðið er á um breytt umhverfi verðlagningar. Með því að veita afurðastöðvum heimild til þess að verðleggja vörur sínar út á markað, innan ákveðinna tekjumarka, má ætla að staða iðnaðarins taki miklum breytingum til hins betra. Leggur stjórn LK höfuðáherslu á að þessi leið nái fram að ganga. Samhliða þessu þarf að ráðast í markaðs- og söluátak á próteinríkum vörum.“ Undir þessa ályktun skal tekið en jafnframt lýst vonbrigðum með að ekkert skuli hafa gerst frekar á því rúmlega hálfa ári sem liðið er frá því hún var samþykkt. Það vakti athygli á fundum haustsins hversu mikið tómlæti nýir forsvarsmenn mjólkuriðnaðarins sýndu verðlagningarákvæðinu í gildandi samningi um starfsskilyrði nautgriparæktar og þeim lausnum sem í því felast.
Að horfa fram á veg
Ekki þarf að fjölyrða um hinar gífurlegu þjóðfélagsbreytingar sem orðið hafa frá því á miðjum fjórða áratug síðustu aldar. Það sem einkennir þær er að hraðinn verður meiri og meiri; líklega hafa breytingarnar á síðustu 25 árum verið meiri en á 60-70 árum þar á undan. Við höfum farið frá þjóðfélagi hafta yfir í samfélag þar sem valfrelsi er kjörorð dagsins. Brotthvarf launþegasamtakanna frá verðlagningunni gerbreytir samfélagslegri skírskotun hennar. Verði ekki gerðar nauðsynlegar breytingar á fyrirkomulagi verðlagningar og þannig brugðist við aukinni samkeppni og alveg nýjum markaðsforsendum, er raunveruleg hætta á að innlend framleiðsla verðleggi sig út af markaði og honum verði í ört vaxandi mæli sinnt af kúabændum í nálægum löndum.
Baldur Helgi Benjamínsson
Jóhann Nikulásson
Sigurður Loftsson
