Landamerkjalýsingar skv. landamerkjalögum 1882 og „merki þar er fjöll þau eru, er vatnföll deilast“

Í landbúnaðarsamfélagi 19. aldar var land undirstaða lífsafkomu og samfélagsstöðu og hafði verið svo frá landnámi. Fyrir þjóð sem er að vakna til sjálfstæðis er skýr afmörkun eignarhalds á landi mikilvæg fyrir landnýtingu og efnahag, enda eignarrétturinn undirstaða atvinnufrelsis og drifkraftur framtakssemi og velmegunar.

Eignarrétturinn er friðhelgur samkvæmt stjórnarskránni, þar sem þessum grundvallarmannréttindum er veitt mikilvæg vernd fyrir yfirgangi valdhafa. Mikilvægi þessarar friðhelgi og verndar fyrir landeigendur hefur aldrei verið meira en í þjóðlendukröfum ríkisins.

Kröfur um þjóðlendur að húsabaki

Þjóðlendukröfur ríkisins í Ísafjarðar­sýslum ná yfir um 40% lands sýslnanna. Í 200 blaðsíðna kröfulýsingu ríkisins eru 150 síður texti úr sóknarlýsingum og landamerkjalýsingum. Kröfugerðin er lína dregin eftir fjallsbrún á korti með óljósum hæðarlínum, og skilgreinir ríkið „frambrún fjalls þar sem skörp skil eru oft í hæðarlínum s.s. frambrún kletta eða önnur skil, nema annað sé tekið fram.“

Ríkið telur mörk jarðar inn til landsins fjallsbrún ef landamerki aðliggjandi jarða við ströndina er sagt í fjallshlíð eða fjall í landamerkjalýsingu. Sé landamerki ekki lýst lengra, landamerkjalýsing óskýr, land lítt aðgengilegt, lítt gróið, og í töluverðri hæð gerir ríkið kröfu um að landið sé þjóðlenda. Ríkið vísar ekki kröfum sínum til stuðnings til gagna um að land sé lítt aðgengilegt eða lítt gróið. Skiptir ekki máli þó í landamerkjalýsingu (Stapadalur) segi: „Til fjalla ræður vatnahalli merkjum.“

Af kröfugerð ríkisins að dæma mætti helst halda að Vestfirðingar hafi aldrei komið upp á fjalllendi sitt og að það væru fjarlæg ónumin víðerni sem biði þess enn í dag að vera uppgötvuð. Svo er ekki.

Eftir að Gísli Súrsson skaut Þórodd til bana fór Gísli upp á fjallið vestan Haukdals eða að húsabaki líkt og sögur segja um þá dramatísku atburði. Að fara að húsabaki er ekki að fara yfir ónumið og óþekkt land.

Skjalaskoðun við skrifborð í Reykjavík gæti gefið þá hugmynd að allt ósagt í skjölum um land ofan fjallsbrúnar sé ónumið land. Svo er ekki og hefur aldrei verið. Það sem er ósagt í skjölum er oft sagt í lögum og landamerkjalýsingar verður að skoða í ljósi þeirra laga er menn höfðu í huga og voru í gildi á ritunartíma þeirra.

Landnám – eignarland og almenningar

Landnáma er elsta heimildin um landnám Íslands 874-930 og veitir upplýsingar um numið land og landnámsmenn og ættir þeirra. Samkvæmt Landnámu byggðist Ísland af Norðmönnum, einstaklingum tóku á sig fyrstu þekktu úthafssiglingar sögunnar til að flýja ofríki konungs. Landnámsmenn þáðu ekki land sitt úr hendi konungs líkt og venja var í Evrópu, heldur með því að marka sér land gagnvart öðrum landnámsmönnum. Hér er um grundvallarmun að ræða.

Við lok landnámsaldar var Ísland albyggt eins og segir í Landnámu. Ónumdu landi var ekki lengur til að dreifa. Land á Íslandi var numið sem eignarland í nútíma eignarréttarlegum skilningi. Enginn valdhafi gat takmarkað réttindin yfir hinu numda landi. Um afnotanám var ekki að ræða enda það seinni tíma hugtak.

Landnáma minnist á almenninga og bæði Grágás, lagasafn þjóðveldisins (930-1262), og Jónsbók, lögbók Íslendinga í árhundruð, hafa ákvæði um almenninga. Með lögtöku Jónsbókar 1282 varð engin breytng á meginreglunni um almenninga en þar segir: „Svá skulu almenningar vera sem at fornu hafa verit, bæði hit efra ok hit ytra.“ (Sjá umfjöllun í fyrri grein frá 11. mars sl. á bbl.is.)
Tilvitnuð orð Jónsbókar fela í sér að heimildir þurfi að finnast fyrir því almenningar hafi verið til að fornu. Ef land er ekki almenningur er það numið land og eignarland.

Í dag verða eigendur fasteigna að sýna fram á þinglýstar eignar­heimildir fyrir eign sinni, t.d. þinglýsta kaupsaminga eða afsöl. Landamerkjalýsingar jarða lýsa mörkum þeirra og eru í landamerkjaskrám sem gerðar eru samkvæmt landamerkjalögum. Landeigandi skráir landamerki jarðar sinnar og skal geta þar ítaka og hlunninda hennar, einnig þeirra er henni fylgja í lönd annarra. Landamerkjalýsingu þessa skal landeigandi sýna hverjum þeim sem á land til móts við hann og þurfa báðir aðilar að samþykkja hana.

Tilgangur landamerkjalaga hefur frá öndverðu verið að koma í veg fyrir landamerkjadeilur á milli landeigenda. Hann var ekki að tryggja rétt landeigenda gagnvart ásælni ríkisvaldsins enda rétti landeiganda veitt sérstök vernd fyrir henni í eignaréttarákvæði stjórnarskrárinnar.

Afmörkun jarða samkvæmt Jónsbók til sjávar og fjalla
– netlög og vatnaskil

Lög um land eru jafngömul byggð í landinu. Segja má að slík lög séu tvenns konar, annars vegar málsmeðferðarreglur við afmörkun lands og hins vegar efnisreglur um afmörkun lands.

Í Grágás eru ákvæði um landamerkjamál. Almennt var manni skylt að leggja löggarð eða merkjagarð um land sitt ásamt þeim er átti land að því, ef sá krafðist þess. Skyldi garði haldið við. Menn þurftu ekki að girða, ef landeigendur samliggjandi jarða voru sammála um að gera það ekki. Milli margra jarða hafa því engir löggarðar verið lagðir. Menn hafa þar sett einhver merki eða miðað við örnefni sem er mun algengara.

Í Jónsbók eru fyrirmæli um merkjamál en sömu meginreglur eru þar um garðlagsskyldu og í Grágás. Engin önnur trygging en hagsmunir landeigenda voru fyrir því að gerð væru glögg landamerki eða þeim væri vel haldið við.

Í bæði Grágás og Jónsbók eru ákvæði um að þegar land var selt, var seljanda skylt að greina merki og ganga á merki ef kaupandi krafist þess. Ekki var þó skylt að ganga merki á fjöllum þar sem vatnaskil eru á milli héraða. Ákvæði um merkjagöngur eru bæði í landbrigðaþætti Grágásar og landbrigðabálki Jónsbókar frá 1282, og segir þar eftirfarandi:

„Eigi er skylt að ganga á merki þar er fjöll þau eru, er vatnföll deilast millum heraða, ok eigi er skylt að ganga úr búfjárgangi á fjöll upp, kveða skal þar á merki.“
Efnisreglur Jónsbókar um mörk jarða til fjalla (vatnaskil) og sjávar (netlög) eru grundvallarreglur um mörk jarða og hafa verið það öldum saman. Þjóðlendulög breyttu því ekki.

Landamerkjalýsingar og ákvæði Jónsbókar um vatnaskil

Allir sem hafa gengið á fjöll á Íslandi hafa líklega velt fyrir sér hver sé eigandi fjalllendisins og hvar mörk aðliggjandi jarða séu, t.d. þegar gengið er yfir fjöll á milli fjarða. Landamerkjalög 1882 nefna að oft séu glögg landamerki sem náttúran hefur sett, svo sem fjöll, gil, ár eða lækir. En hver eru mörk aðliggjandi jarða til fjalla þegar þessi glöggu landamerki frá náttúrunnar hendi eru ekki til staðar?

Þegar gengið er yfir fjalllendið á milli Arnarfjarðar og Dýrafjarðar er farið yfir mörk aðliggjandi jarða í sitthvorum firðinum. Landamerkjum þessara jarða til fjalla, sem skilja að firðina, er ekki lýst í landamerkjalýsingum. Sama á reyndar einnig við um mörk jarða til sjávar (netlög). Þegar Lokinhamraheiðin er gengin á milli Lokinhamradals og Haukadals er gengin er farið yfir mörk aðliggjandi jarða. Þessum landamerkjum er ekki lýst í landamerkjabréfi, sem hefði verið auðvelt með vísan til fjallstopps því ekki er flatlendi á heiðinni Hver er skýringin á að þessum mikilvægu landamerkjum jarða er ekki lýst í landamerkjalýsingum?

„Falla nú öll vötn til Dýrafjarðar“ í Gísla sögu Súrssonar er ein frægasta setning Íslendingasagna. Hún er um vatnaskil og margræð, líkt og kennt hefur verið í efri bekkjum grunnskóla. Reglan um að vatnaskil skilji að jarðir til fjalla er lifandi í réttarvitund almennings og hefur verið um aldir. Bæði Grágás og Jónsbók frá 1282 hafa ákvæði sem fjalla um landamerki jarða til fjalla þar sem „vatnföll deilast“. Að land á fjalli tilheyri jörð sem vatn rennur til eða vötn halla að felur í sér náttúruleg mörk bújarðar. Það eru landmerki sem náttúran hefur sett þó þau teljist ekki glögg líkt og gil, á eða lækur.

Ef lög líkt og Jónsbók gerir kveða á um mörk jarða til fjalla og menn treysta lögunum er óþarfi að endurtaka þau í landamerkjalýsingu. Landamerkjalýsingar samkvæmt fyrstu landamerkjalögum nútímans frá 1882, þar sem í fyrsta sinn er kveðið á um gerð landamerkjalýsinga og skráningu þeirra hjá stjórnvöldum (sýslumönnum) verður að lesa með hliðsjón af ákvæðum Jónsbókar til að fá fullnægjandi mynd af mörkum jarða. Landamerkjalýsing sem þannig er lesin er ekki óskýr þó hún lýsi ekki landamerkjum til fjalla.

Gildi ákvæða Jónsbókar 1282 – aldagömul réttaróvissa

Ákvæði Jónsbókar um „merki þar er fjöll þau eru, er vatnföll deilast“ er ekki í lagasafninu sem birt er á vef Alþingis. Kaflar úr Jónsbók eru í lagasafninu en óljóst er hvaða kaflar hafa verið formlega felldir úr gildi og hverjir ekki. Rannsókn hefur ekki farið fram á því.

Reglur Norsku Laga Kristjáns V. Danakonungs frá 15. apríl 1687 um landamerkjamál og skyld mál voru notaðar hér samkvæmt konungsbréfi 1732 og síðari lagaboðum um sama efni, en þær voru einungis um dómsmeðferð. Norsku lögin voru felld úr gildi með núgildandi lögum nr. 41/1919 um landamerki o.fl. Einnig, líkt og þar segir; „svo og öll önnur ákvæði í lögum, sem koma í bága við lög þessi.“

Við einveldið 1662 hurfu leifar löggjafarvalds Alþingis. Lögbækur fyrir Danmörk og Noreg komu fljótlega en sú fyrir Ísland kom aldrei. Á átjándu öld komu óljósar konungstilskipanir um gildi Norsku laga á Íslandi. Leiddi það til réttaróvissu og voru dómar oft byggðir á dönskum og norskum lögum, sem ekki höfðu verið sett fyrir Ísland eða birt hér. Réttaróvissa var um gildi ákvæða Jónsbókar.

Í Jónsbókarútgáfu 1858 reyna t.d. amtmaður Norður- og austur­amtsins og sýslumaður Eyjafjarðarsýslu að gera grein fyrir hvað úr Jónsbók sé gildandi réttur í landinu. Ákvörðun um hvað eru sett lög í landinu eru ekki á hendi framkvæmdavaldsins, sýslumanna, ritstjórnar lagasafnsins eða nefndar um grisjun laga og lagahreinsun líkt og þeirrar sem skipuð var árið 1985.

Á síðasta Alþingi var lögð fram þingályktunartillaga um netlög jarða og að fela sjávarútvegs- og landbúnaðarráðherra að móta tillögur til úrbóta í ljósi þess að margt bendir til að réttaróvissa sé um skilgreiningu netlaga, og ráðherra kanni hvort færa ætti ákvæði 2. kapítula rekabálks Jónsbókar um afmörkun netlaga aftur inn í lagasafnið. Í gildandi jarðalögum merkja netlög 115 metra sjávarbotn út frá stórstraumsfjöruborði landareignar, og 115 metra vatnsbotn frá bakka stöðuvatns. Ekkert ákvæði er í jarðalögum um vatnaskil og mörk jarða til fjalla.

Ofangreint ákvæði landbrigða­bálks Jónsbókar um merkjagöngur er ekki í lagasafninu. Efnisreglur Jónsbókar um merki lands þar sem vötn deilast hafa ekki verið felldar úr gildi með lögum svo vitað sé. Réttaróvissa um gildi ákvæða Jónsbókar er aldagömul og var til staðar þegar landamerkjalýsingar samkvæmt landamerkjalögum 1882 voru gerðar og er enn til staðar. Ákvæða Jónsbókar um merkjagöngur og „merki þar er fjöll þau eru, er vatnföll deilast“ er ekki getið í frumvarpi því sem varð að þjóðlendulögum.

Í kröfulýsingu ríkisins á Vestfjörðum er vísað til landa­merkjalýsinga en þá ekki er jafnframt getið ákvæða Jónsbókar um mörk jarða til sjávar (netlög) og fjalla (vatnaskil), sem hefði verið eðlilegt því landamerkjalýsingar þar fjalla um hvorugt. Ríkið getur ekki byggt á því að landamerkjalýsingar séu óskýrar og þær lýsi ekki merkjum til fjalla, þegar Jónsbók kveður á um að merki til fjalla séu þar sem vatnföll deilast.

Landamerkjalög 1882 og fyrstu landamerkjaskrárnar

Á fyrstu árum hins endurreista Alþingis – stofnað með konungs­tilskipun 1843 og kom fyrst saman 1845 – komu fram bænaskrár frá ýmsum héruðum til hins ráðgefandi Alþingis um að samdar yrðu glöggar landamerkjalýsingar jarða. Málið kom fyrst fyrir Alþingi 1847 en var frestað. Árið 1849 var stjórnin beðin að leggja fram frumvarp en því var ekki sinnt. Málið lá í þagnargildi 28 ár eða til 1877 er frumvarp til laga um landamerki og gjörðir í landaþrætumálum kom fyrir Alþingi. Þá var kosin nefnd um málið sem samdi nýtt frumvarp, en stjórnarskráin 1874 hafði þá veitt Alþingi takmarkað löggjafarvald með synjunarvaldi konungs sem hann beitti nokkrum sinnum. Málið kom aftur fyrir Alþingi 1879 en varð ekki útrætt vegna tímaskorts. Árið 1881 tók Alþingi frumvarpið fyrir og samþykkti það árið eftir sem lög eftir áratuga umfjöllun.

Til samanburðar var frumvarp til þjóðlendulaga kynnt Alþingi 1996 en ekki mælt fyrir því. Það var gert á löggjafarþinginu 1997-98 og samþykkt eftir umræður sem endurspegluðu ekki mikilvægi og áhrifa laganna.

Með landamerkjalögum 1882 er, líkt og áður sagði, fyrst berum orðum lögskipað að landeigendur skuli gera merki um lönd sín og halda þeim merkjum við, og að gerð skuli landamerkjaskrá fyrir hverja jörð sem afhent er sýslumanni. Með lögunum var veittur 5 ára frestur til að lýsa landamerkjum. Fresturinn var lengdur um 2 ár með lagabreytingu 1887.

Í nefndaráliti um frumvarpið sem varð að landamerkjalögum nr. 5/1882 segir að þeim sé ætlað að eyða þeirri miklu óvissu um landamerki jarða sem víða á sér stað í landinu og breyta réttarfari í landaþrætumálum. Í álitinu segir „að reynslan er nógsamlega búin að sýna, að með lögum þeim og rjettarfari, sem nú gildir, er næsta erfitt, ef ekki ókleyft, að fá slík mál útkljáð þannig, að óvissan um þrætuefnið hverfi.“

Landamerkjalögum var því ætlað að bæta úr brýnni þörf og koma í veg fyrir og leysa deilur á milli landeigenda, sem höfðu verið mjög tíðar hér á landi, bæði að fornu og nýju. Það hefur verið tilgangur landamerkjalaga frá öndverðu. Tilgangurinn var ekki að sanna fyrir stjórnvöldum eignarhald sitt á landi, þó landamerkjaskrár væru í vörslum yfirvalda, sýslumanna.

Ekki þarf að lesa margar landa­merkjalýsingar frá Vestfjörðum, sem gerðar voru innan hins skamma frests eftir gildistöku landamerkjalaga 1882, til að sjá að þar eru nágrannabændur aðliggjandi jarða við strandlínuna, þar sem Vestfirðingar búa og hafa búið frá landnámi, að koma saman til að lýsa mörkum jarða sinna gagnvart hvor öðrum, alls óvanir skjalagerð en búið að aldagamalli þekkingu bændasamfélagsins á ákvæðum Jónsbókar um mörk jarða; um netlög til sjávar og vatnaskil til fjalla enda er hvorugs getið í landamerkjalýsingum. Ef bændur treysta gildi aldagamallar lagareglu Jónsbókar um merki jarða til fjalla er óþarfi að skrifa hana upp í landamerkjalýsingum.

Frumvarp til landamerkjalaga 1917 og rannsókn

Reynslan af landamerkjalögum 1882 var mjög misjöfn. Framkvæmd þeirra þótti ófullnægjandi og tími sá er gefin var til lýsa merkjum of skammur. Leiddi það til þess að árið 1917 er borið fram á Alþingi frumvarp til nýrra landamerkjalaga.

Aðalstefna frumvarpsins var að öll landamerki skyld að nýju rannsökuð, að landamerkjaskrár skyldu allar af nýju gerðar og að sýslumenn skyldu, eftir að þetta hafði farið fram, ótilkvaddir stefna aðiljum fyrir dóm, þeim er eigi urðu á merki sáttir.

Málinu var frestað til næsta þings að tillögu forsætisráðherra sem óskað eftir að málið yrði skoðað nánar. Samþykkti Alþingi 1917 því að taka málið af dagskrá: „Í því trausti, að stjórnin fram til næsta reglulega þings rannsaki nauðsyn á endursamningu landamerkjalaga, og leggi fram frumvarp um það efni fyrir þingið, ef nauðsyn virðist á.“

Líkt og rannsóknar var þörf árið 1917 á framkvæmd landamerkjalaga 1882 er í dag þörf á rannsókn á framkvæmd þjóðlendulaga nr. 58/1998, sem og áhrifum Jónsbókar á landamerkjalýsingar og gildi hennar almennt. Jónsbók er einstök þjóðargersemi sem veitir lagalega tengingu til miðalda og upphaf byggðar í landinu og hefur enn mikið gildi þegar kemur að umfjöllun um eignarhald og umgengni á landi á Íslandi. Megi svo verða áfram.

Frumvarpið 1917 er merkilegt, og mikilvægur undanfari og ástæða setningar núgildandi laga um landamerki o.fl. frá 1919. Meira um það og fleira í næstu grein.

Eyjólfur Ármannsson
Höfundur er lögfræðingur LL.M. og fyrrum smali frá Hrafnabjörgum í Lokinhamradal og gætir hagsmuna jarða í Arnarfirði og Dýrafirði fyrir Óbyggðanefnd. eyjolfur@yahoo.com