Náttúru og hlunnindum fórnað fyrir norska stóriðju?

Höfundur: Jón Magnús Sigurðarson, höfundur er formaður veiðifélags Hofsár og Sunnudalsár.

Saga laxveiða á stöng á Íslandi er löng og merkileg. Erlendir veiðimenn hófu að koma hingað til lands til að stunda laxveiðar á seinni hluta 19. aldar og eftir það var ekki aftur snúið. Óspillt náttúra, fallegar ár og villti laxinn sem kemur til baka á sínar heimaslóðir á hverju ári var það sem heillaði erlenda sem innlenda veiðimenn og gerir enn í dag. Nú eru þó blikur á lofti. Laxeldi í opnum sjókvíum stækkar á ógnarhraða og stefnt er að því að innan nokkura ára verði ræktuð ríflega 100.000 tonn af frjóum norskum eldislaxi í íslenskum fjörðum. Það felur í sér tugi milljóna norskra eldislaxa í opnum sjókvíum en til viðmiðunar telur allur villti íslenski stofninn ekki nema um 80.000 laxa.

Þessir 80.000 laxar eru þó gríðarlega mikilvægir fyrir íslenskt samfélag og íbúa í dreifðum byggðum landsins. Þær tekjur sem laxveiðin skapar gerir það að verkum að margir geta haldið út búi á jörðum sínum. Veiðirétturinn er leigður út, leigutakarnir selja hann áfram til veiðimanna og við þetta skapast störf fyrir leiðsögufólk, matreiðslufólk, þjónustufólk, bílstjóra og fleiri auk viðskipta við hina ýmsu birgja og þjónustuaðila víða um land.

Lesendur þessa blaðs eru meðvitaðir um þessa þætti. Ef haldið verður áfram að auka sjókvíaeldi á þann hátt sem nú er verið að gera mun það þó grafa undan þeim búskap sem hér er fjallað um. Í því samhengi má nefna tvö dæmi frá grönnum okkar í Noregi. Noregur er stærsti framleiðandi á eldislaxi í heimi en landið hefur ætíð verið þekkt fyrir sínar miklu laxveiðiár. Laxveiðiár sem rétt eins og á Íslandi skapa tekjur fyrir fólkið sem býr í nálægð við árnar og aðra sem þær heimsækja í atvinnuskyni.

Drottningunni fórnað

Laerdal áin hefur lengi verið þekkt sem ein af glæsilegustu og gjöfulustu laxveiðiám í Noregi. Þar er hún þekkt sem drottningin og Alta áin sem konungurinn. Áin hefur átt erfitt undanfarna áratugi vegna sníkjudýrs sem nefnist Gyrodactylus Salaris. Sníkjudýrið leggst á húð laxins og étur hann í raun lifandi. Hægt og rólega myndast sár sem getur svo á endanum orðið laxinum að bana. Sem betur fer tókst að losa laxinn í Laerdal við þetta sníkjudýr og var ánni lokað í nokkur ár til þess að gefa laxastofninum tækifæri á að jafna sig eftir að hafa gengist undir meðferð gegn sníkjudýrinu. Áin var opnuð á ný fyrir átta árum og má segja að hún væri komin aftur á strik. Nóg var af laxi og hann í góðum holdum og við góða heilsu. Best gekk árið 2016 og veiddist þá mikið af laxi og meðalþyngdin var hvorki meira né minna en 7,8 kg.

Gleðin entist þó ekki lengi. Nýr ógnvaldur var mættur á svæðið. Í firðinum hafði sjókvíaeldi aukist til muna, og það sem gerist þegar þéttleiki kvía og fjöldi laxa í kvíunum eykst, þá mætir annað sníkjudýr á svæðið. Það er hin margumtalaða laxalús. Laxalúsin er sníkjudýr sem hefur alltaf fylgt villtum laxi, en þó í litlu magni og er hún ekki hættuleg fisknum í villtri náttúru. Hún leggst á laxinn í hafi en drepst svo og dettur af honum þegar hann kemur í ferskvatn. Það sem er mikilvægt að hafa í huga er að nú eru ekki lengur nokkur hundruð eða þúsund laxar að synda í gegnum fjörðinn, heldur eru um 10 milljón eldislaxar í kvíum í firðinum. Það skapar þau skilyrði að lúsin getur fjölgað sér að því virðist endalaust vegna þrengsla í kvíunum.

Þegar villti laxinn í Laerdal fer til sjávar eftir að hafa eytt nokkrum árum í ánni sem seiði, þarf hann að synda í gegnum þetta lúsafár sem er nú komið sökum sjókvíaeldisins. Samkvæmt Hafrannsóknarstofnun Noregs eru örlög villta laxins í Laerdal því miður þau að megnið af seiðunum drepast á leiðinni út á haf sökum þeirra aðstæðna sem sjókvíaeldið og lúsin skapar. Dauðshlutfall seiðanna sveiflast á milli 40-80% á milli ára. Þar af leiðandi eru sárafáir villtir laxar sem snúa til baka í þessa fallegu á eftir að hafa lifað af ferðina yfir Atlantshafið. Þetta á einnig við um aðrar ár í hinum mikla Sognefirði. Að sama skapi á sjóbirtingurinn mjög erfitt uppdráttar á sömu slóðum. Sjóbirtingurinn lifir í firðinum allan ársins hring og er því undir stöðugum árásum frá lúsinni.

Áþreifanlegur skaði

Margar aðrar ár í Noregi eru einnig illa staddar af sambærilegum ástæðum. Sláandi dæmi er Vosso/Bolstad áin. Þessi merka á var áður fyrr þekkt fyrir að geyma einhverja stærstu laxa í heiminum. Laxar sem vógu 30 kg þóttu engin stórtíðindi og á hverju ári veiddust laxar um 25 kg og yfir. Á áttunda og níunda áratug síðustu aldar tók fiskeldið að stækka á svæðinu og í dag er það svæðið í Noregi sem hefur mestan þéttleika kvía. Um 12% af heildaframleiðslu Norðmanna af eldislaxi kemur þaðan. Risalaxarnir í Vosso svo gott sem hurfu árið 1989 og hafa aldrei komið aftur. Þessi einstöku gen eru líklega horfin að eilífu. Reynt hefur verið að hjálpa ánni með ýmsum aðferðum en það hefur ekki gengið upp. Þeir laxar sem ganga í ána í dag eru færri og smærri.

Það að fáir laxar snúi til baka hefur ekki aðeins afleiðingar fyrir vistkerfið í ánni og firðinum heldur hefur það beinar afleiðingar fyrir fólkið sem býr í nánd við árnar. Ástandið á Laerdal ánni er nú orðið það slæmt að verið er að íhuga að loka henni aftur. Ef að ánni yrði lokað mun það fela í sér að samfélagið þar yrði af 25 milljónum norskra króna árlega. Það eru tæplega 400 milljónir íslenskra króna.

Það má því spyrja lesendur hvort þetta sé það sem við viljum fyrir íslenskar laxveiðiár, íslenska nátturu, villta laxinn og það fólk sem hefur tekjur af laxveiðum?

Ætla má að svarið við því sé nei og því er kominn tími til þess að íslenskir laxveiðibændur og eigendur veiðiréttar stígi upp og mótmæli sjókvíaeldi.